لکنت زبان
یکی از اختلالات شایع رفتاری در بین کودکان و نوجوانان لکنت زبان و ناروانی گفتاری است. لکنت زبان نوعی آشفتگی و اختلال در روانی گفتار است که در بیشتر موارد به صورت تکرار صداها، تکرار کلمات، عدم روانی کلام، مکث بین واژه‌ها و جایگزین کردن واژه‌ها به منظور جلوگیری از کشش صداها در بین کودکان و نوجوانان مشاهده می‌شود. اغلب کودکانی که دچار لکنت زبان هستند، می‌دانند که چه می‌خواهند بگویند و شاید بارها نیز آن را تمرین و تکرار کرده‌اند، ولی به راحتی و در شرایطی خاص قادر به گفتن آن نیستند.
بعضی از کودکانی که دچار این مشکل هستند وقتی می‌خواهند حرف بزنند، به دلیل فشاری که از وقفه‌های غیرارادی کلاس‌شان به وجود می‌آید، دچار دستپاچگی وپریشانی می‌شوند و سعی می‌کنند که حرف خودشان را بزنند. همان طور که هیچ کودکی شبیه دیگری نیست، لکنت زبان نیز در همه کودکان مبتلا یکسان بروز نمی‌کند. در بعضی از آنها، همراه با اضطراب، فشار عصبی، تغییر حالت چهره و حتی گریه و ناراحتی است و بعضی نیز دچار ناتوانی شدید ارتباطی می‌شوند. مشکل لکنت زبان در کودکان خردسال ناپایدار و زودگذر است و امکان دارد در موقعیت‌های متفاوت تغییر کند. این عارضه ممکن است در کودکی به صورت تدریجی رخ دهد، ولی در کودکی دیگر کاملا به صورت ناگهانی اتفاق بیفتد و ناگهانی هم برطرف شود. همچنین ممکن است با حالات روحی- روانی، خستگی، نگرانی و شتاب کودک در ارتباط باشد. لکنت زبان می‌تواند موجب تنش و اضطراب در مراحل مختلف زندگی کودک شود؛ بنابراین بهتر است در همان مراحل اول تشخیص به پزشک متخصص مراجعه گردد.
شیوع
میزان شیوع لکنت زبان در بین پسرها چهار تا پنج برابر دخترهاست. علاوه بر آن دوره بیماری در بین پسرها طولانی‌تر است. به طور کلی اغلب مشکلات گفتاری در سنین دو تا پنج سالگی، یعنی زمانی که کودکان در حال فراگیری مهارت‌های کلامی گوناگون، استفاده از لغات جدید، ادای جمله‌های طولانی‌تر، صحبت در میان جمع و بیان نظرات و افکارشان هستند و بین پنج تا هفت سالگی، یعنی زمانی که برای رفتن به مدرسه و حضور در کلاس و مهارت‌های اجتماعی آماده می‌شوند، بروز می‌کند.
ویژگی‌ها
بیشتر کودکان در 15 - 12 ماهگی شروع به صحبت می‌کنند و در 24 - 18 ماهگی تقریباً می‌توانند جملاتی با دستور زبان صحیح بسازند. پژوهش‌های بسیاری نشان می‌دهند کودکانی که مشکلات لکنت زبان دارند، زمان گفتارشان کم است و علاوه بر آن تکلم را نیز دیرتر شروع می‌کنند. اینگونه کودکان در سایر مهارت‌های رشدی خود کاملاً طبیعی هستند و هیچگونه مشکلی ندارند. پژوهش‌های به عمل‌آمده نشان می‌دهد کودکانی که لکنت زبان دارند، به طور معمول دارای ویژگی‌های زیر می‌باشند: 1- بیشتر از تک واژگان استفاده می‌کنند 2- ساختارهای ساده دستوری را به کار می‌برند 3- اشتباهات بیشتری در تولید اصوات دارند
عوامل
پژوهش‌های محتلف نشان می‌دهند که لکنت زبان در اثر مجموعه‌ای از علل و عوامل بوجود می‌آید؛ از جمله وجود زمینه‌های ژنتیکی، آسیب‌های مغزی، اختلالات سیستم گویایی، الگوهای نامناسب محیطی، عقب‌ماندگی‌های ذهنی، اختلالات شنیداری، بحران‌های روحی روانی و... این عوامل شاید به تنهایی علت بروز لکنت زبان در کودک نباشند، اما زمینه را برای بروز ناروانی‌های گفتاری هموار می‌سازند. علل عمده عبارتند از: 1- عوامل ژنتیکی و عصب‌شناختی: پژوهش‌های متخصصان گفتاردرمانی نشان می‌دهد اعضای خانواده‌هایی که سابقه اختلالات گفتاری، ناروانی در صحبت و لکنت دارند، بیشتر احتمال دارد دچار نقص سیستم گویایی شوند. 2- عوامل زیستی: از آنجا که سلامت مغز در گفتار و کلام کودک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، هرگونه فشار، ضربه و صدمه به مغز می‌تواند عوارض گوناگونی در بر داشته باشد. 3- عوامل روانشناختی: هر کودکی دارای توانایی‌ها، استعدادها و ویژگی‌های خاصی است. هیجان‌ها، تنش‌ها، ضربه‌های عاطفی و... همگی از عوامل روانی هستند که می‌توانند تأثیرات منفی در گویش کودکان بگذارند. 4- عوامل محیطی: در برخی موارد متأسفانه رفتارهای والدین و مربیان مانع از سخن گفتن عادی کودک می‌شود و او را به عجولانه صحبت کردن وا می‌دارد. مثلاً اصلاح گفتار کودک، کامل کردن جملات، توقعات بیش از حد توان کودک، اضطراب شدید مادر و...
درمان
روش‌های بی‌شماری برای درمان لکنت زبان وجود دارد؛ مثل خوددرمانی، دارودرمانی، رفتاردرمانی و... که همه آنها بستگی به شرایط خود کودک و اینکه در چه مرحله‌ای از این مشکل است، دارد.
تشخیص
تشخیص لکنت زبان در مراحل اولیه بسیار مشکل است، زیرا اغلب کودکان خردسال بدون آنکه هیچ مشکل زمینه‌ای برای گسیختگی‌های گفتاری داشته باشند، علائمی از لکنت زبان دارند. گروهی ار آنها چندان به این مشکل اهمیت نمی‌دهند و اگر چند بار نتوانند کلمه‌ای را به درستی بیان کنند، ناراحت نمی‌شوند؛ امااین عارضه در بعضی کودکان تأثیر عمیقی بر روابط خانوادگی و دوستی‌های‌شان می‌گذارد و آنها سخت تلاش می کنند که واژگان را به درستی بیان کنند؛ اما زمانی که نمی‌توانند روان صحبت کنند، دچار ناامیدی می‌شوند.
میزان لکنت زبان در کودکان از شدید تا خفیف متغیر است. اغلب متخصصان گفتاردرمانی برای تشخیص کودکانی که دچار لکنت زبان هستند، به برخی از علائم زیر توجه می کنند:
1- تکرار صداها و هجاها
2- مکث درون واژه‌ها
3- جایگزین کردن برخی از لغات به منظور نگفتن کلمات مشکل
4- انجام حرکات اضافی، مثل چشمک زدن، تیک، لرزش فک‌ها، لب، دهان و غیره...
5- بیان واژه‌های مشکل که باطن‌شان فیزیکی ادعا می‌شود. گفتنی است موارد فوق از علائم لکنت زبان هستند و اگر والدین، اعضای خانواده و آموزگاران مشاهده کنند که کودکی هنگام صحبت کردن دچار یکی از این مشکلات است، باید هرچه سریع‌تر اقدامات لازم را به عمل آورده و اجازه ندهند این مشکل سال‌ها طول بکشد، زیرا گفتن این جمله که (خودش خوب خواهد شد) کمکی به کودک نمی‌کند.
نقش والدین و اعضای خانواده
کودکی که لکنت زبان دارد، تنها گفتارش کمی طولانی‌تر می‌شود و تمامی نیازها و خواسته‌هایش مشابه سایر کودکان است. اختصاص زمان کافی به شنیدن صحبت‌های کودکی که مبتلا به لکنت زبان است، موجب می‌شود احساس امنیت و اعتماد به نفس لازم را برای به زبان آوردن نظرات و دیدگاه‌هایش داشته باشد و آنها را مهم و باارزش بداند. فراهم کردن فرصت‌هایی برای شنیدن حرف‌های کودک تا حد زیادی می‌تواند از استرس‌ها، هیجانات و میزان لکنت کودک بکاهد. وقتی کودک حرف می‌زند، اگر مطمن باشد که گفتارش قطع نمی‌شود، با آرامش و راحتی بیشتری سخن خواهد گفت و برعکس، چنانچه احساس کند گفتار و کلامش از سوی اعضای خانواده قطع خواهد شد، نمی‌تواند به راحتی صحبت کند. چنانچه والدین، مربیان و اعضای مؤثر خانواده بتوانند شرایطی را که موجب کاهش یا افزایش لکنت زبان کودک می‌شود نشخیص دهند، نقش فعالانه‌تری در بهبود و درمان لکنت زبان او ایفا خواهند کرد. آنها باید هنگام صحبت با کودک به نکته‌های زیر توجه کنند و شرایطی را فراهم آورند که کودک راحت‌تر و روان‌تر صحبت کند:
1- هنگام صحبت سخنان یکدیگر را قطع نکنند.
2- انتظارات غیرمعقول از کودک نداشته باشند
3- کودک را با پرسش‌های پی‌درپی و گوناگون خود تحت فشار قرار ندهند
4- از کودک نخواهند تا به اجبار جلوی جمع سخنرانی کند یا شعر بخواند، بلکه او را تشویق کنند تا از صحبت کردن در جمع نترسد
5- هنگام صحبت کردن با کودک از جملات ساده و کوتاه استفاده کنند
6- زمانی که کودک می‌خواهد صحبت کند، شهامت و جرأت او را از بین نبرند
7- هیچگاه با کودک با خشم و عصبانیت صحبت نکنند اگر والدین بتوانند به جای آنچه در گذشته رخ داده است بر آنچه اکنون و در آینده می‌توانند انجام دهند، توجه و تمرکز داشته باشند، کمک بزرگی به کودک خواهند کرد.
نقش مربیان در کاهش لکنت زبان
مربیان و آموزگاران دلسوز و آگاه می‌توانند کمک زیادی به این دانش‌آموزان بکنند. برای مثال آنان را تشویق کنند تا به رغم ناتوانی در گفتار، در درس‌های خود پیشرفت کنند یا توجه همکلاسی‌های آنان را به هوش و استعداد این دسته از دانش‌آموزان در فراگیری مطالب جلب کنند. به طور کلی شرایطی که باعث لکنت در کودکان می‌شود، عبارتند از:
1- صحبت با افراد غریبه
2- قطع کردن مکرر جملات کودک
3- کامل کردن جملات کودکان
4- ترس از پیامدهای لکنت: دانش‌آموزان مبتلا به لکنت زبان اگر نتوانند آنگونه که شایسته توانایی و استعدادشان است از عهده این امور بر آیند، احساس ناامیدی، دلسردی و ناکامی خواهند کرد و حتی ممکن است از تحصیل و آموزش باز بمانند.
از این رو بر نقش مربیان و آموزگاران در کاهش اثرات روانی لکنت زبان و بهبود و پیشرفت عملکرد تحصیلی اینگونه دانش آموزان تاکید می‌شود. آنها می‌توانند با استفاده از روش‌های زیر به کودکانی که دچار مشکل هستند کمک کنند.
1- سعی کنند همواره هنگام صحبت کردن در جمع دانش‌آموزان آهسته، با مکث و شمرده سخن بگویند.
2- شرایطی را که موجب کاهش یا افزایش لکنت زبان دانش‌آموز در کلاس می شود، تشخیص داده و به این ترتیب نقش فعالانه‌تری در بهبود مشکل او نیز ایفا کنند.
3- زمانی که با کودک مبتلا به لکنت زبان صحبت می‌کنند، چهره‌ای آرام، صمیمی و مهربان داشته باشند تا او با کمترین فشار و اضطراب صحبت‌های خود را به پایان ببرد.
4- برای صحبت کردن با دانش‌آموزی که لکنت زبان دارد، زمان بیشتری اختصاص دهند.
5- جلسه‌ای با حضور والدین کودک تشکیل دهند و از روش‌هایی که آنان برای کاهش اضطراب و لکنت کودک استفاده می‌کنند، آگاه شوند.
6- مربیان و آموزگاران باید توجه داشته باشند که کمک، دقت و همت آنها برای بهبود این کودکان پایه‌های موفقیت و پیشرفت را در زندگی آنان استحکام می‌بخشد.
