كم‌خونی فقر‌آهن در كودكان
آهن از نظر فراوانی دومین فلز درونی زمین است با وجود این كمبود آهن در بدن انسان یكی از شایع‌ترین بیماری‌ها در جهان است. طبق آمار 600 میلیون نفر در دنیا مبتلا به كم‌خونی فقر آهن هستند و 150 میلیون نفر آنها در شرق مدیترانه و خاورمیانه زندگی می‌كنند؛ كم‌خونی فقر آهن شایع‌ترین بیماری دوران كودكی است. با توجه به اینكه این بیماری اثراتی بر روی بسیاری از اندام‌ها مانند سیستم مغز و اعصاب می‌گذارد آن را گرسنگی پنهان (Hidden hunger) می‌نامند. آهن كل موجود در بدن یك فرد بالغ 5-4 گرم است. آهن در نوزاد 5/0 گرم است. آهن در بدن به دو صورت آهن موجود در خون و ذخیره‌ای یافت می‌شود كه عمده آن در هموگلبین است كه انواع مختلف دارد و وظیفه انتقال اكسیژن از ریه‌ها به بافت‌های بدن را دارد. 10 درصد هموگلبین در میلوكلوبین به صورت ذخیره و در مواقع فعالیت‌های شدید مورد استفاده قرار می‌گیرد. آهن ذخیره به صورت فریتین در كبد، مغز و استخوان موجود است. یك فرد بالغ یك میلی‌گرم آهن روزانه از راه دستگاه گوارش دفع می‌كند. خانم‌ها روزانه 5/1 میلی‌گرم دفع می‌كنند و خانم‌های حامله روزانه 4 میلی‌گرم آهن نیاز دارند تا نیازهای جنین و جفت را برطرف كنند. مادران شیرده روزانه 1 میلی‌گرم آهن از راه شیر دفع می‌كنند.
آهن مورد نیاز
مقدار آهن مورد نیاز شیرخواران روزانه از بدو تولد با وزن تقریبی 3 كیلوگرم تا 2 سالگی یك میلی‌گرم برای هر كیلوگرم وزن حداكثر 15 میلی‌گرم است. نوزادانی كه نارس به دنیا آمده‌اند به علت اینكه مقدار آهن در ماه‌های آخر حاملگی در جنین ذخیره می‌شود نیاز بیشتری به آهن دارند ؛ برحسب وزن بین 4-2 میلی‌گرم آهن نیاز دارند. زمان تجویز آهن نزد این شیرخواران 2 ماهگی توصیه می‌شود . در شیرخواران در روز 15 قطره ویتامین A+D كه حاوی 400 هزار واحد ویتامین D و 1500 واحد ویتامین A می‌باشد و آخر 6 ماهگی توام با قطره فروس سولفات 15 قطره كه معادل 10 میلی‌گرم آهن است، تجویز می‌شود. توجه شود ویتامین‌ها و آهن باید در فواصل شیر توام با آب داده می‌شود. قطره سولفات فروس به علت رسوب سیاه رنگ در روی دندان‌های شیری كودكان در طولانی‌مدت باعث پوسیدگی دندان‌ها می‌شود. توصیه می‌شود قطره در انتهای زبان داده و بعد از تجویز دندان‌های شیرخوار نیز شست‌وشو شود تا رسوب سیاه رنگ تشكیل نشود. در سنین كودكی 10 سالگی 10 میلی‌گرم و در سنین بلوغ به علت رشد سریع 15 میلی‌گرم آهن توصیه می‌شود.
آهن موجود در غذاها
مواد غذایی مانند جگر، گوشت قرمز، زرده تخم مرغ، میوه‌ها، نان و سبزیجات (مانند گشنیز، جعفری، اسفناج) دارای مقادیر متفاوتی آهن هستند. آهن موجود در گوشت قرمز، ماهی و مرغ به نام هم (Heme) این نوع آهن به سهولت و به میزان 20 درصد از دستگاه گوارش جذب می‌شود و آهن غیر هم تخم مرغ و سبزیجات میزان جذب كمتری دارند ویتامین C با تبدیل آهن سه ظرفیتی فریك به فرو كه جذب بهتری دارد تبدیل می‌كند. همچنین عواملی مانند اگزالات‌ها، فسفات‌ها، كاربنات‌ها و پولی فدول‌ها باعث مهار و كمبود جذب آهن می‌شود. به‌عنوان مثال فسفات بالای شیر گاو و Phosuitin زرده تخم مرغ و فیبرهای سبزیجات باعث كمبود جذب آهن می‌شود. مصرف چای و وجود ماده تانن در آن تا 50 درصد جذب آهن را كم می‌كند. وجود ماده نگهدارنده غذاهای آماده و انواع سس‌ها، نیترات جذب آهن را تا 50 درصد كاهش می‌دهد.
علل فقر آهن:
1- رشد سریع بدن در سه مرحله دوران جنینی، شیرخوارگی و بلوغ نیاز به آهن بیشتر دارد.
2- جذب ناكافی آهن: در موارد خونریزی دستگاه گوارش از یك طرف و شایع‌ترین محل جذب آهن باعث كم‌خونی می‌شود، محل خونریزی در بیماری‌های مختلف مانند زخم معده، اثنی‌عشر، انگل‌ها و حساسیت به شیر گاو كه ایجاد خونریزی می‌كند. انگل‌های خونریزی‌دهنده مانند انكیلوستوما و نكاتور كه بیش از یك میلیارد نفردر دنیا را مبتلا كرده و حدود 11 میلیون لیتر خونریزی در روز وجود دارد بیماری هموفیلی و ترمبوسیتوپنی ممكن است ایجاد كم‌خونی كند. مصرف آسپرین و كورتن‌ها در طولانی‌مدت ایجاد خونریزی و كم‌خونی می‌نمایند.
عوارض كم‌خونی
كم‌خونی اثرات منفی بر سیستم عصبی مركزی شیرخواران گذاشته و از نظر كسب مهارت‌های تكاملی و شناختی و ضریب هوشی عقب‌ماندگی ایجاد می‌كند. كودكان مبتلا به كم‌خونی 10-15 درصد ضریب هوشی كمتر خواهند داشت. حتی بعد از درمان نیز به حد طبیعی نخواهند رسید. غالب این كودكان با علایم عصبی روانی، گریه‌های بی‌مورد، زودرنجی، عدم تمركز در دروس و مدرسه، استوماتیت گوشه لب، خستگی، ناخن‌های قاشقی هستند و با توجه به اینكه بیشترین رشد مغز تا قبل از 2 سالگی است لذا كمبود آهن در این سنین باید مورد توجه قرار گیرد. كمبود آهن روی سیستم خون گلبول‌های سفید، گلبول‌های قرمز اثر گذاشته و شیوع عفونت در این كودكان بیشتر است. خاك و یخ‌خوری و كمبود روی در این كودكان مشاهده می‌شود.
علایم آزمایشگاهی
كمبود هموگلبین و هماتوكریت شاخص‌ترین علامت آنمی است. افزایش پلاكت‌ها و كمبود فریتین علامت مشخصی است. آهن خون كمتر از 30 میكروگرم درصد میلی‌لیتر و TiBc (Total iron Bunding capacity) بیش از 400 ارزش تشخیص قطعی دارد. چنانچه درمان آهن خالص با دور 2 میلی‌گرم پارگیلو روزانه به مدت یك ماه یك گرم درصد میزان هموگلوبین خون افزایش یابد نشانگر فقر آهن خواهد بود.
درمان
نكته اساسی در درمان فقر آهن پیدا كردن علت، سپس استفاده از تركیبات آهن‌دار خوراكی است. سولفات فرو به علت سادگی تركیب، فراوانی و ارزانی به صورت وسیعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. تركیبات دیگر مانند گلوگونات و فومارات فرو نیز در بازار یافت می‌شود. مقدار آهن برای درمان 3-6 میلی‌گرم برای هر كیلوگرم وزن بدن مورد استفاده قرار می‌گیرد كه در مایع 5/1 و در قرص آهن خالص موجود است. مصرف آن با معده خالی و صبح هنگام جذب آهن را بالا می‌برد و عوارضی مانند اختلالات گوارشی و رسوب سیاه رنگ در روی دندان‌ها دارد. برای جلوگیری از رسوب روی دندان قطرات در انتهای زبان و دندان‌ها شست‌وشو شود. بعد از درمان اشتهای كودك بهتر و بیقراری نیز بهبود می‌یابد. افزایش اثر هموگلبین از روز چهارم شروع می‌شود و تا ماه اول ادامه می‌یابد. هماتوكریت روزانه یك صدم و ذخیره آهن در بدن بعد از یك ماه جایگزین می‌شود. تجویز آهن‌درمانی بیش از 5 ماه ممكن است منجر به مسمومیت با آهن شود.
پیشگیری
پیشگیری از فقر آهن بی‌شك دارای فوائد فراوانی است بلكه از نقطه نظر ملی و خانوادگی افزایش سطح ضریب هوشی و افزایش ضریب كاری كل جامعه است از اینرو رعایت نكات زیر ضروری است:
شیرخواران به مدت 2 سال با شیر مادر تغذیه شوند و از 6 ماهگی قطره فروس‌سولفات و در غذاهای تكمیلی حاوی آهن مانند گوشت در نظر گرفته شود.
اضافه كردن آهن به شیر خشك، و غلات و آرد و نان ( امروز، وجود آهن و اسید فولیك و روی جزو برنامه‌های وزارت بهداشت است).
محدود كردن مصرف چای و قهوه هنگام غذا خوردن
درمان بیماری‌های انگلی و كنترل بیماری‌های دستگاه گوارش
