دکتر احمد رضا درستی مطلق؛ متخصص تغذيه و عضو هيات علمي دانشگاه علوم پزشكي تهران
عدم تحمل لاكتوز شایع‌ترین نوع عدم تحمل كربوهیدرات است که در تمام گروه‌های سنی دیده می‌شود. درنتیجه كمبود لاكتاز (آنزیم هضم كننده قند شیر)، سوء هضم و عدم تحمل لاكتوز ایجاد می‌شود. چون در این افراد لاكتوز به گالاكتوز و گلوكز هیدرولیز نمی‌شود، از قسمت فوقانی روده كوچك عبور می‌كند و وارد كولون می‌شود و در آنجا در اثر تخمیر باكتریایی به اسیدهای چرب كوتاه زنجیره و گازهای دی اكسیدكربن و هیدروژن تبدیل می‌شود.
مصرف مقادیر كم لاكتوز پیامدهای كمی به دنبال دارد، زیرا اسیدهای چرب كوتاه زنجیره حاصله به سهولت جذب می‌شوند و ضمنا مقدار کم گاز تولیدی نیز می‌تواند جذب یا دفع شود. مصرف مقادیر زیاد در یك وعده غذایی، یعنی بیشتر از 12 گرم لاکتوزز (مقداری که در 240 میلی لیتر شیر یعنی 1 لیوان شیر یافت می‌شود)، موجب می‌شود كه سوبسترا (غذای مورد نیاز باکتری‌ها) بیش از مقداری که بتواند به طور عادی توسط آنها مصرف شود، وارد كولون گردد.
در سوء‌جذب هر نوع از قندها و از جمله در سوء جذب لاكتوز، ممكن است قند مزبور به طور اسموتیك عمل نماید و آب مدفوع را افزایش دهد. همچنین تخمیر سریع آن به وسیله باكتری‌های روده ممكن است منجر به نفخ، تجمع گاز و گرفتگی شکم گردد. در بعضی از موارد مدفوع شل می‌شود یا اسهال ممكن است رخ دهد.
زمانی كه عدم تحمل لاكتوز اولین بار در سال 1963 توصیف شد، به نظر می‌رسید شیوع آن (كه فقط در جمعیت سفید پوست و آن‌هم به ندرت بروز می‌كرد) كم باشد. لبنیات در آمریكای شمالی تا زمان ورود اروپایی ها ناشناخته بود. بنابراین، آمریكایی های اصیل و همه مهاجرین غیر اروپایی جزءء جمعیتی در دنیا هستند كه شیر را به میزان كم تحمل می‌كنند. به زودی آشكار شد كه از بین رفتن آنزیم لاكتاز مدت كوتاهی بعد از شیرگیری یا در اوایل كودكی، در واقع شرایط عادی در بیشتر افراد در جوامع مختلف دنیا است. جز در موارد استثنایی، سیستم روده پستانداران بزرگسال مقداركمی لاكتاز بعد از دوره از شیرگیری تولید می‌كند.
حدود 70 درصد جمعیت بزرگسالان جهان، به ویژه سیاهان، آسیایی ها و افراد آمریكای جنوبی، كمبود لاكتاز دارند كه نشان می‌دهد تعداد مبتلایان به كمبود آنزیم لاكتاز بعد از دوره كودكی بیش از کسانی است که لاكتاز كافی به طور طبیعی در آنها تولید می‌شود. گرچه عقیده بر این است كه در نتیجه ادامه مصرف شیر در رژیم بعد از شیرخوارگی ترشح لاكتاز ادامه می‌یابد، ولی مدركی برای تایید این تئوری وجود ندارد.
فعالیت لاكتاز بعد از شیرگیری به حدود 10 درصد میزان آن در نوزادی كاهش می‌یابد. حتی در بزرگسالانِ دارای میزان بالای لاكتاز، مقدارلاكتاز در روده نصف میزان دی ساكاریدازهای دیگر مثل سوكراز، دكستریناز یا گلوكوآمیلاز است. كمبود لاكتاز معمولاً به عنوان هیپولاكتازیا شناخته می‌شود. نوع بزرگسالی، شایع‌ترین نوع كمبود لاكتاز است.
عدم تحمل لاكتوز ثانویه می‌تواند در نتیجه عفونت روده كوچك، اختلالات التهابی، ایدز و یا سوء تغذیه بروز نماید. عفونت های ویروسی یا باكتریایی در کودکان، معمولا جزء علل ثانویه عدم تحمل لاکتوز هستند. همچنین ممكن است بعد از تغذیه وریدی طولانی مدت، فعالیت لاكتاز کاهش یافته باشدد و با شروع تغذیه، به آهستگی به حالت عادی برگردد. حتی در مواردی با وجود فعالیت طبیعی لاکتاز، سوء‌هضم لاكتوز با کلیه علایم آن می‌تواند در بزرگسالانِ مبتلا به سندرم روده تحریك‌پذیر یا در كودكان دارای درد شكمی عودكننده دیده شود.
روش های تشخیص کمبود لاکتاز
كمبود لاكتاز به روش های زیر تشخیص داده می‌شود:
تاریخچه علایم معدی- روده‌ای كه بعد از مصرف شیر اتفاق می‌افتد
وجود مقدار غیرطبیعی هیدروژن در هوای تنفسی
تست غیرطبیعی تحمل لاكتوز
تست تحمل لاكتوز بر این اساس است كه بعد از مصرف خوراكی معادل 50 گرم لاكتوز (موجود در یك لیتر شیر) در شرایط عدم تحمل لاكتوز، به دلیل تجزیه ضعیف لاکتوز، گلوكزخون درحدود كمتر از 25 میلی گرم در 100 میلی لیتر سرم بیش از سطح ناشتا افزایش می‌یابد و علایم معدی- روده‌ایی نیز ممکن است ظاهر شوند. از آنجا که تولید هیدروژن دركولون در صورت عدم هضم لاكتوز در روده كوچك به طور معنی‌داری افزایش می‌یابد، مقادیر هیدروژن جذب شده در خون كه از طریق ریه‌ها دفع می‌شود، می‌تواند به عنوان تست دیگر سوء‌جذب استفاده شود. تست هیدروژن تنفسی، افزایش میزان 60 تا 90 دقیقه‌ای را بعد از خوردن لاکتوز نشان می‌دهد.
درمان تغذیه‌ای پزشكی
لازمه مقابله با عدم كفایت لاكتاز ایجاد تغییراتی در رژیم غذایی است. علایم عدم تحمل لاكتوز در نتیجه كاهش مصرف غذاهای حاوی لاكتوز تخفیف می‌یابد. اشخاصی كه از مصرف محصولات لبنی پرهیز می‌كنند، باید مكمل كلسیم دریافت نمایند؛ همچنین باید برچسب تركیبات را به دقت بخوانند.. البته در اشخاص دارای كمبود لاكتاز، یك رژیم كاملاً عاری از لاكتوز ضروری نیست.
بیشتر افراد دارای سوء‌هضم لاكتوز می‌توانند مقدار12-6 گرم لاکتوز را بدون بروز علایم عمده مصرف كنند؛ به ویژه بهتر است لبنیات همراه وعده‌های غذایی و یا به فرم پنیر و یا محصولات لبنی تخمیری (از جمله ماست) خورده شود. تعداد زیادی از بزرگسالانِ مبتلا به عدم تحمل لاكتوز، اگر در طیی هفته های متعدد به تدریج شیر را وارد رژیم غذایی خود كنند، درنهایت می‌توانند به مقادیر متوسط شیرعادت نمایند و میزان 12 گرم لاكتوز (یک لیوان شیر) و یا حتی بیشتر از آن را تحمل كنند.
ظاهراً مصرف مداوم مقادیر زیاد قند قابل تخمیر می‌تواند منجر به بهبود تحمل شود؛ این امر نتیجه افزایش تولید آنزیم لاكتاز نیست، بلكه ممكن است به دلیل تغییر فلور میکروبی كولون باشد. این مطلب با لاكتولوز (یك كربوهیدرات غیرقابل جذب كه از نظر شیمیایی مشابه لاكتوز است)، نشان دادهه شده است. تفاوت های فردی در تحمل، ممكن است مربوط به وضعیت سازش كولون باشد. مصرف منظم شیر توسط اشخاصِ دارای كمبود لاكتاز، ممكن است حد آستانه‌ای كه در آن اسهال رخ می‌دهد را افزایش دهد (یعنی مصرف مقدار کمتر شیر آنها را دچار عارضه اسهال نکند). خوشبختانه، بیشتر مبتلایان به عدم تحمل لاكتوز، قادر به هضم شیر در مقادیركم تا متوسط هستند.
اغلب محصولات شیری نیمه جامد یا جامد مانند پنیرهای كهنه، به خوبی تحمل می‌شوند؛ چون تخلیه معدی این مواد غذایی نسبت به نوشیدنی‌های شیری مایع كندتر و مقدار لاكتوز آنها نیز كمتر است. تحمل ماست ممكن است ناشی از بتاگلوكوزیدازِ میكروبی موجود در كشت میكروبی باشدد كه هضم لاكتوز را در روده تسهیل می‌كند. وجود گالاكتوزیداز بستگی به نوع و روش فرایند دارد؛ چون این آنزیم میكروبی، به فریزكردن حساس است و بنابراین محصولات فریز شده به خوبی تحمل نمی‌شوند. برای نمونه ماست فریزشده به خوبی ماست تازه تحمل نمی‌شود؛ اما افزودن پروبیوتیك‌ها می‌تواند این ویژگی را تغییر دهد.
آنزیم لاكتاز و فراورده‌های شیری عمل آورده شده با آنزیم لاكتاز (مثل شیر کم لاکتوز)، برای افرادی كه سوء هضم لاكتوز دارند و با مصرف آن دچار ناراحتی می‌شوند، در دسترس است. داروهای تجاری لاكتاز از نظر تأثیر بر روی دفع هیدروژن تنفسی و كاهش علایم ناراحتی و اثر بخشی آنها ممكنن است تا حدی متفاوت باشند.
