دکتر محمدعلی نیلفروش زاده؛ متخصص پوست، مو و زیبایی
سیاه زخم Anthrax، یكی از بیماریهای عفونی حیوانات است. در انسان در اثر تماس با حیوانات آلوده، یا فراورده‌های آنها نظیر پشم، مو، پوست، استخوان، سفیداب، استنشاق افشانه‌های آلوده در كارخانجات پشم ریسی یا طی انتشار عمدی اسپورها به وسیله بیوتروریست ها و خوردن مواد آلوده، ایجاد می‌شود.
این بیماری ممكن است بصورت سیاه زخم پوستی، گوارشی، ریوی و ندرتاً مننژیت، تظاهر نماید ولی شایع‌ترین چهره بالینی آنرا سیاه زخم پوستی، تشكیل می‌دهد.
سیاه زخم پوستی، به دنبال پشت سر گذاشتن دوره كمون 10 – 3 روزه، بصورت پاپول كوچكی در محل ورود باسیل، به پوست، تظاهر می‌نماید و پس از گذشت چند روز به وزیكول، تبدیل می‌گردد و اطراف آنرا قرمزی و آدم مختصری كه گوده گذار نمی‌باشد فرا می‌گیرد.
سپس در عرض چند روز ناحیه خونریزی دهنده سیاه رنگی در بخش مركزی وزیكول، ظاهر می‌شود و با تخلیه مایع وزیكول، اولسر فرورفته با حدود مشخصی كه در وسط آن اسكار سیاه رنگی به چشم می‌خورد بوجود می‌آید و در عرض 3 – 1 هفته از موضع، جدا می‌شود.
البته گاهی سیاه زخم پوستی، با تشكیل بول، آدم منتشر، تب شدید و توكسمی، همراه است و به آدم بدخیم، موسوم می‌باشد.
لازم به ذكر است كه درمان آنتی بیوتیكی، تاثیری بر سیر ضایعه موضعی سیاه زخم پوستی ندارد و تنها می‌تواند از سپتیسمی و بروز عفونت ثانویه، جلوگیری نماید.
در صورتی كه ضایعه در قسمت تحتانی صورت یا گردن، قرار داشته باشد آدم حاصله می‌تواند گردن را احاطه نموده به، تراشه، فشار آورد و حتی ناحیه حنجره نیز دچار آدم شود و به مشكلات تنفسی و خفگی، بیانجامد كه برای رفع آن بایستی به تراكئوتومی، متوسل شد.
اغلب ضایعات، بهبود می‌یابند و اثر ناچیزی از خود به جا می‌گذارند ولی ضایعات موجود بر روی فك و چشم، گاهی گانگرنه شده سرانجام، جهت ترمیم آنها بایستی به جراحی پلاستیك متوسل گردید.
بیمارانی كه دیر به پزشك مراجعه می‌کنند ممكن است دچار كلاپس گردش خون و خونریزی شدید روده و مدیاستینیت هموراژیك، بشوند ولی بیمارانی كه به موقع، مراجعه می‌نمایند سریعاً به اقدامات درمانی، پاسخ می‌دهند.
گرچه گاهی چند هفته طول می‌کشد تا اسكار، از محل خود جدا شود ولی پس از شروع درمان با پنی سیلین، باسیل سیاه زخم، در عرض 2 – 1 روز كامل از بین میرودودر ضایعه، یافت نمی‌شود.
میزان مرگ ناشی از مننژیت سیاه زخم، علیرغم درمان مناسب، حدود 100 درصد است. ضمناً میزان مرگ ناشی از نوع ریوی، حدود 100 ـ 80 درصد و نوع گوارشی، 75 – 25 درصد می‌باشد و سیاه زخم پوستی، در صورتی كه درمان نشود در 25 – 20درصد موارد، به مرگ بیمار منجر می‌گردد 0 سیاه زخم پوستی، اغلب بر روی صورت و اندام فوقانی عارض می‌شود مطالعه پرونده بیماران حاكی از آنست كه این ضایعات در 58 درصد موارد، در صورت در 32 درصد موارد در اندام فوقانی ودر 5 درصد موارد در اندام تحتانی عارض گردیده و در 5 درصد موارد به شكل گوارشی، عارض شده است.
سیاه زخم گوارشی با درد شدید شكم همراه با تب و علائم سپتی سمی، حادث می‌شود. این بیماری معمولاً بعد از مصرف گوشت آلوده خام یا با پخت ناكافی عارض می‌گردد و دوره نهفتگی آن در حدود 7 ـ 1 روز می‌باشد.
سیاه زخم گوارشی ممكن است به اشكال دهانی، حلقی و شكمی، عارض شود. گرفتاری حلق، معمولاً با ضایعاتی در قاعده زبان همراه با اشكال در بلع (دیسفاژی)، تب و تورم عقده‌های لنفاوی گردن، تظاهر می‌نماید.
التهاب قسمت تحتانی روده‌ها مشخصاً باعث تهوع، كاهش اشتها و تب همراه با درد شكم، استفراغ خونی (هماتمز) و اسهال خونی می‌گردد.
راه‌های انتقال سیاه زخم
1- تماس مستقیم با حیوانات آلوده.
2- تماس با پشم، مو، پوست، استخوان و سایر فراورده‌های آلوده.
3- استنشاق افشانه‌های آلوده.
4- خوردن گوشت و سایر مواد آلوده به باسیل شاربون.
5- بوسیله حشرات، در اثر گزش و انتقال خون آلوده به سایر حیوانات و انسان.
6- انتقال انسان به انسان از طریق نوعی برس تهیه شده از نخل.
7- انتقال جنینی یا در حین زایمان
حیوانی كه به علت ابتلاء به سیاه زخم، جان خود را از دست می‌دهد باسیل سیاه زخم را از طریق بزاق، ادرار و مدفوع و نیز بوسیله ترشحات خونی حفرات مختلف بدن و لاشه خود به فراوانی، در محیط اطراف، پخش می‌نماید و موجب آلودگی محیط، می‌گردد.
ضمناً باسیل سیاه زخم به آسانی در علوفه مختلف، انباشته می‌شود و موجبات آلودگی بعدی حیوانات را فراهم می‌نماید ولی مستقیماً از حیوانی به حیوان دیگر، منتقل نمی‌شود.
تجویز سریع داروهای ضد میكربی مؤثر، در تشخیص سریع و درمان مؤثر سیاه زخم، از اهمیت اساسی برخوردار است.
لازم به ذكر است كه در مورد تأیید توصیه‌های درمانی سیاه زخم استنشاقی، تجربیات بالینی محدودی وجود دارد و مطالعات كنترل شده‌ای در انسان صورت نگرفته است.
سایر داروهائی كه بر اساس فعالیت آنها در محیط آزمایشگاه می‌توان همراه با داكسی سیكلین یا سیپروفلوكساسین، تجویز نمود عبارتند از ریفامپین، وانكومایسین، ایمی پنم، كلرامفنیكل، پنیسیلین، آمپی سیلین، كلیندامایسین و كلاریترومایسین.
هرچند غیر از پنی سیلین، در مورد بقیه این داروها اطلاعات محدودی وجود دارد یا هیچگونه اطلاعی در دست نمی‌باشد.
لازم به تاكید است كه سفالوسپورین ها و كوتریموكسازول نباید در درمان این بیماری تجویز شود.
رژیم‌های چند داروئی استفاده شده در انتشار عمدی سیاه زخم در آمریكا
1 ـ سیپروفلوكساسین + ریفامپین + وانكومایسین، 2 ـ سیپروفلوكساسین + ریفامپین + كلیندامایسین.
پنی سیلین یكی از داروهائی است كه برای درمان سیاه زخم استنشاقی، مدنظر بوده است ولی مطالعات مقدماتی، حاكی از وجود بتالاكتاماز های ساختمانی و القائی در باسیل سیاه زخم جدا شده در فلوریدا، نیویورك و كلمبیا، می‌باشد و لذا توصیه شده است در درمان سیاه زخم استنشاقی از پنی سیلین G یا آمپی سیلین به تنهائی استفاده نشود.
این بیماری هنوز در كشورمان یافت می‌شود و لذا بایستی اقدامات كنترلی سیاه زخم حیوانات، ادامه یابد و از طرف دیگر، چهره‌های مختلف بیماری كه در كتب و مقالات جدید، معمولاً به فراموشی سپرده شده است در تشخیص افتراقی بیماریهای مختلف پوستی، گوارشی و تنفسی در ایران، مد نظر پزشكان بالینی قرار گیرد.
ـ با توجه به نغمه‌های شوم بیوتروریسم و استفاده از اسپور سیاه زخم به عنوان جنگ افزار بیولوژیك، در صورت جدی شدن این خطر لازم است تمهیدات لازم از قبیل واكسن انسانی و داروهائی نظیر سیپروفلوكساسین و داكسی سیكلین به اندازه كافی پیش بینی و در اختیار دانشگاه‌های علوم پزشكی، قرار گیرد و هم در این رابطه، آگاهی‌های لازم در اختیار پزشكان و آزمایشگاه‌ها گذاشته شود و جمعیت‌های در معرض خطر نیز آگاه شوند.
