سارا خیری کاویجانی؛ کارشناس ارشد روانشناسی
حساسیت دوره نوجوانی که ناشی از رشد و تحول همه جانبه (جسمی، هیجانی، فکری) است و با توجه به تلاش نوجوان برای کاهش وابستگی به والدین و افزایش استقلال خود، می‌توان بسیاری از رفتارها و دغدغه‌های نوجوان را طبیعی دانست.
موضوعاتی كه در این مطلب به صورت خلاصه به آنها پرداخته شده از جمله مشغله‌های ذهنی افراد در سنین مختلف، به ویژه نوجوانان می‌باشد، در واقع راهی که نوجوان برای کسب اطلاعات و استقلال در پی می‌گیرد باید تحت نظارت مناسب والدین و به شیوه‌ای صحیح انجام گیرد.
و در این راه نیز نباید از شیوه امر و نهی و بدون در نظر گرفتن شرایط و نیازهای نوجوان استفاده کرد، پذیرش بی‌قید و شرط نوجوان و احترام به نیازها و توجه به شرایط او، تسهیل‌گر بقیه راه برای هدایت صحیح نوجوان است.
آیا ادامه سوء مصرف مواد رفتاری ارادی است؟
تحقیقات و تصویر برداری از مغز سوءمصرفین به مواد، نشان داده که تغییرات فیزیکی در نواحی از مغز منجر به اختلال در عملکرد حافظه، قدرت تصمصم گیری یا یادگیری و قضاوت می‌شود.
بنابراین تصمیم ابتدایی برای مصرف مواد غالباً ارادی است اما وقتی سوءمصرف ادامه می‌یابد، توانایی فرد برای کنترل خود به شدت مختل می‌شود.
چرا برخی افراد به مواد معتاد می‌شوند و برخی دیگر نه؟
در پاسخ به این سؤال باید بگوییم همچون سایر بیماری‌ها، استعداد به اعتیاد هم در افراد مختلف متفاوت است.
به عنوان مثال فردی که در یک شهر صنعتی و آلوده زندگی می‌کند نسبت به کسی که در شهرهای سالم‌تری از نظر آب و هوایی و بافت شهری زندگی می‌کند بیشتر در معرض ابتلا به بیماری‌های ریوی، گوارشی، سرطان‌ها و حتی بیماری‌های اعصاب و روان قرار می‌گیرد.
منظور از این مثال این است که نوجوانانی که در بسترهایی با عوامل خطر بالا رشد می‌کنند نسبت به افراد دیگر بیشتر مستعد اعتیاد و سوء مصرف مواد هستند.
نمونه‌هایی از عوامل خطر و عوامل محافظ بدین شرح است
لازم به ذکر است که علاوه بر عوامل فوق، نباید عوامل زیست شناختی خطر اعتیاد، مثل ژنتیک را نادیده گرفت.
چرا مواد، اعتیاد آورتر از عوامل لذت بخش طبیعی‌اند؟
چون مصرف برخی مواد باعث آزاد سازی دوپامین به میزان 2-10 برابر لذت‌های طبیعی می‌شود.
گاهی اوقات (وقتی ماده‌ای تدخین یا تزریق می‌شود) چنین احساسی بلافاصله رخ می‌دهد و تأثیر آن بسیار پایدارتر از اثرات عوامل لذت بخش طبیعی است. (مانند خوردن و رابطه جنسی)
چنین است که بعضی از دانشمندان می گویند سوء مصرف مواد رفتاری است که ما آن را خیلی خیلی خوب یاد می‌گیریم.
چرا نوجوانی دوران تعیین کننده‌ای برای پیشگیری از اعتیاد به مواد است؟
در اوان نوجوانی، زمانی که دوره ابتدایی را به پایان برده و وارد دوره راهنمایی می‌شوند، با موقعیت‌ها و چالش‌های جدید اجتماعی-تحصیلی رو به رو خواهند شد و غالباً در این دوره است که نوجوانان برای نخستین بار با مواد قابل سوء مصرف مانند سیگار و الکل مواجه می‌شوند.
در واقع زمانی که وارد دوره دبیرستان می‌شوند، در شرایطی قرار می‌گیرند که مواد در دسترس است.
به این شکل که نوجوانان بزرگتر ممکن است مواد مصرف کنند و یا حتی در جمع‌ها و فعالیت‌های گروهی حضور پیدا کنند که مواد مصرف می‌شود که دقیقاً در همان زمان، خیلی از رفتارهایی که بخشی طبیعی از تکامل آنان است، مانند میل به انجام کارهای جدید یا خطرناک، ممکن است احتمال مصرف مواد از سوی آنان را افزایش دهد.
حتماً در اطرافیان مشاهده کرده‌اید که نوجوان چون از سمت همسالانش تحت فشار بوده و قصد همراهی آنها را داشته دچار سوء مصرف مواد و سیگار شده است. یا حتی برخی دیگر ممکن است فکرکنند استفاده از برخی مواد (مانند استروئیدها) اندام و ظاهرشان را بهتر می‌کند یا توانایی ورزشی‌شان را افزایش می‌دهد یا در موقعیت‌های اجتماعی سوءمصرف موادی مانند الکل یا اکستازی، اضطراب آنها را کاهش می‌دهد.
نوجوانی دوره‌ای است که توانایی قضاوت و تصمیم گیری در نوجوانان هنوز کامل نشده است و این باعث می‌شود که توان آنان برای ارزیابی درست خطرات و تصمیم گیری صحیح درباره مواد محدود باشد.
