زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر پیمان حسنی ابهریان؛ پزشک متخصص در علوم اعصاب شناختی، استادیار و مدیر گروه توانبخشی پژوهشکده علوم شناختی

برای آنکه فرزندان ما دچار اعتیاد نشوند باید که خانواده سالمی داشته باشیم. ویژگی‌های یک خانواده سالم عبارتند از؛ قرار گرفتن هر یک از اعضای خانواده در جایگاه خود، وجود ﻣﺮﺟﻊ ﺍﻗﺘﺪﺍﺭ ﻣﺸﺮﻭﻉ، ﻗﻮﺍﻋﺪ ﺑﺎ ﺛﺒﺎﺕ ﻭ ﭘﺎﻳﺪﺍﺭ در خانواده، ﺭﻓﺘﺎﺭ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪﻩ ﻭ ﺗﻘﺪﻳﺮﺁﻣﻴﺰ هر یک از افراد، اﻫﺪﺍﻑ ﺛﻤﺮﺑﺨﺶ ﺑﺮﺍﻯ ﺍﻓﺮﺍد ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ، ﺍﻧﻌﻄﺎﻑ ﭘﺬﻳﺮﻯ ﻭ ﺍﻧﻄﺒﺎﻕ ﭘﺬﻳﺮﻯ، ﭘﺎﻳﺒﻨﺪﻯ ﺍﻋﻀﺎﻯ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ به یکدیگر، قوانین و سنت‌های خانوادگی، ﻭﻗﺖ ﮔﺬﺍﺷﺘﻦ ﺑﺎ ﻫﻢ ﭼﻪ ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﻛﻤﻰ ﻭ ﭼﻪ ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﻛﻴﻔﻰ، رعایت ﺍﻟﮕﻮﻫﺎﻯ ﺍﺭﺗﺒﺎﻃﻰ مؤثر، ﺟﻬﺖ ﮔﻴﺮﻯ ﻣﺬﻫﺒﻰ ـ ﻣﻌﻨﻮﻯ ﺑﻪ ﺯﻧﺪﮔﻰ، ﺑﺮﺧﻮﺭﺩ ﺑﺎ بحران‌ها ﺑﻪ شیوه‌ای ﻣﺜﺒﺖ ﻭ مؤثر، نقش‌های ﺭﻭﺷﻦ هر یک از اعضای خانواده ﻭ ﺗﺮﻏﻴﺐ اعضا به ایفای نقش خود و در نهایت وجود ﺳﺎﺧتار ﻭ ﺳﺎﺯﻣﺎﻥ ﻣﻨﺎﺳﺐ در خانواده.

پیش گفتار

اعتیاد یک بیماری مزمن، پیشرونده و عود کننده جسمی، روانی و اجتماعی است و خانواده به عنوان مهمترین ساختار اجتماعی نقش بسیار مهمی در شکل گیری، تثبیت و درمان آن داشته و پیشگیری و درمان اعتیاد بدون همکاری و مداخله خانواده هرگز امکان پذیر نخواهد بود.

تجربیات ما حکایت از آن دارد که خانواده‌ها شیوع مصرف مواد و مشکلات ناشی از آن را کمتر از میزان واقعی آن تخمین می‌زنند.

این باور غلط که فرزند ما تنها بدلیل تعلق خانوادگی که به ما دارد از ابتلا به اعتیاد مصون است، در اغلب خانواده‌ها وجود دارد.

ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﻭ ﺍﻋﺘﻴﺎﺩ

ﺑﻴﺸﺘﺮ نظریه‌های ﺍﻋﺘﻴﺎﺩ ﺑﺮ تأثیر ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﺩﺭ ﺷﻜﻞ‌ﮔﻴﺮﻯ این بیماری ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺩﺍشته ﻭ حتی ﺑﺮﺧﻰ از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮﺩﺍﺯﺍﻥ ﻋﺎﻣﻞ ﺍﺻﻠﻰ ﺍﻋﺘﻴﺎﺩ ﺭﺍ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﻋﻨﻮﺍﻥ کرده‌اند.

ﺍﻟﮕﻮﻫﺎﻯ ﻓﻜﺮﻯ، ﺍﺭﺗﺒﺎﻃﻰ ﻭ ﺳﺎﺯﺷﻰ ﻫﺮ ﻓﺮﺩ متأثر ﺍﺯ ﺍﻟﮕﻮﻫﺎﻯ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﺍﻭ است ﻭ چه بسا که فرزند معتاد ﻣﺤﺼﻮﻝ چرخه‌ی ﺭﻭﺍﺑﻂ ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ ﻭ ﺑﺪﻛﺎﺭﻛﺮﺩ خانوادگی باشد.

ﺩﺭ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ درگیر اعتیاد، ﺭﻓﺘﺎﺭﻫﺎﻯ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﺍﻓﺖ ﻗﺎﺑﻞ ملاحظه‌ای ﭘﻴــﺪﺍ کرده ﻭ ﻗﺪﺭﺩﺍﻧﻰ ﺟﺎﻯ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺳﺮﺯﻧﺶ ﻭ ﺗﺤﻘﻴﺮ می‌دهد و بــﻪ ﺩﻟﻴﻞ ﻛﺎﻫﺶ ﺭﻓﺘﺎﺭ ﻭ ﮔﻔﺘﺎﺭ ﺻﺎﺩﻗﺎﻧﻪ، ﺗﻌﻬﺪ ﺍﻋﻀﺎ ﻛﺎﻫﺶ می‌یابد.

ﺭﻓﺘﺎﺭﻫﺎﻯ ﭘﺮﻧﻮﺳــﺎﻥ، ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻰ ﻭ ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻰ ﻓﺮﺩ مصرف کننده مواد، تمایل ﺑﺮﺍﻯ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻭ ﺯﻣﺎﻥ ﮔﺬﺍﺷﺘﻦ ﺑﺮﺍﻯ ﻭﻯ ﺭﺍ ﻛﺎﻫﺶ می‌دهد ﻭ زمینه‌ی ﺍﺧتلاﻝ ﺩﺭ ﺍﺭﺗﺒﺎﻁ آن‌ها ﺭﺍ ﺍﻳﺠﺎﺩ می‌کند.

ﻓﺮﺩ مصرف کننده مواد ﺑﺮ مواد و ﺍﺷﻴﺎی مرتبط با آن ﺗﻤﺮﻛﺰ داشته و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺍﻃﺮﺍﻓﻴﺎﻥ خود ﺑﻰ ﺗﻔﺎﻭﺕ شده ﻭ ﺯﻣﺎﻥ ﻛﻤﻰ ﺭﺍ ﺑﺎ خانواده‌ی ﺧﻮﺩ ﺳﭙﺮﻯ می‌کند.

مصرف کننده مواد ﮔﺎﻫﻰ ﺑﺮ ﺍﺛﺮ ﻣﺼﺮﻑ مواد گفتار و یا رفتارهای نا مناسبی از خود بروز می‌دهد که ﺑﻪ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﺍﺯ ﻭﻯ ﻣﻨﺠﺮ می‌گردد.

خانواده و پیشگیری از اعتیاد

خانواده‌ها باید آگاه باشند که صرف نظر از تحصیلات، موقعیت کاری، اقتصادی و اجتماعی خانوار؛ خطر اعتیاد همیشه در کمین فرزندان آنها نشسته است.

لذا لازم است که از این بیماری و معضل اجتماعی آگاهی کامل داشته و در زمینه پیشگیری از آن اقدام نمایند.

این آگاهی از طریق کتاب، مطبوعات، اینترنت و شرکت در جلسات و کارگاه‌های آموزشی و یا مراجعه به مراکز مشاوره، پیشگیری و درمان اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی امکان پذیر است.

اقداماتی که خانواده‌ها باید در جهت پیشگیری از اعتیاد فرزندان خود انجام دهند عبارتند از؛ آموختن اطلاعات لازم درباره مواد شامل اشکال مواد، لوازم و نحوه استفاده و اثرات هر یک از آنها؛ آموزش مهارت‌های ارتباطی لازم در رابطه با رفتار با فرزندان و سایر اعضای خانواده، بویژه افراد دارای مشکلاتی همچون اعتیاد.

این مهارت‌ها عبارتند از ارتباط صمیمانه با فرزندان، اجتناب از مجادله با آنها و احترام متقابل، پرهیز از برخورد قهری اعم از لفظی و یا فیزیکی، افزایش اعتماد به نفس در فرزندان و اجتناب از سرزنش و توبیخ آنها و مهمتر از همه نظام‌مند نمودن ساختار روابط خانوادگی و جایگاه هر یک از اعضای خانواده.

سایر اقدامات لازم جهت پیشگیری از اعتیاد فرزندان عبارتند از؛ ارائه الگوی عملی و اجتناب از پند و نصیحت‌های غیر کاربردی و جایگزین نمودن آموزش اخلاق به شیوه الگوی عملی.

تدوین مقررات واضح در خانواده و رعایت کامل آن و زیر پا نگذاشتن آنها توسط تمامی اعضاء همچون ساعت صرف غذا، خواب و بیداری و تماشای تلویزیون در منزل.

برقراری یک سنت خانوادگی و پایبندی به آن مانند رفتن به پارک، سینما، مسافرت و دیدار آشنایان بویژه مسافرت خانوادگی.

اهمیت دادن به ورزش و هنر به عنوان جایگزین‌های سالم و لذتبخش که از یک سو لذت آنها با مواد برابری کرده و از سوی دیگر در تقابل با آن است و در نهایت برخورد قاطع و در عین حال دوستانه با فرزندان خود.

همچنین مراجعه به کارشناسان و متخصصین مربوطه و تعامل و مشاوره مداوم با آنها، آموزش ارزش‌های معنوی و اجتماعی به فرزندان؛ آگاهی خانواده‌ها از ویژگی‌های دوران کودکی، نوجوانی و بلوغ و بزرگسالی و برخورد مناسب با سن و موقعیت آنها و آگاهی والدین از ویژگی‌های جنسیتی فرزندان غیر هم جنس و ارائه متناسب با ویژگی‌های جنسیتی آنها.

ارتقاء سطح فرهنگ خانواده و تثبیت فرهنگ مطالعه در خانواده یکی دیگر از عوامل مؤثر در این زمینه بوده و مهم‌ترین عامل در پیشگیری از اعتیاد فرزندان احترام متقابل و حفظ حریم خصوصی فرزندان است.

خانواده و درمان اعتیاد

درمان خود مرحله مهمی از پیشگیری بوده و به عنوان سطح دوم پیشگیری شناخته می‌شود.

با درمان به موقع و صحیح فرزندانی که دچار اعتیاد شده‌اند، نه تنها از بازگشت آنها به این پدیده شوم پیشگیری می‌شود بلکه از آلوده شدن سایر فرزندان و یا دوستان و اقوام هم سن و سال فرد آلوده شده نیز پیشگیری خواهد شد.

بررسی‌های ﺟﺪﻳﺪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺍﺛﺮﺑﺨﺸﻰ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﻣﺸﺎﺭﻛﺖ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﺩﺭ ﺩﺭﻣﺎﻥ اعتیاد بوده و آشکار نموده‌اند که خانواده یکی از مهمترین عوامل در درمان اعتیاد است. باید دانست که ﺗﻨﻬﺎ فرزند معتاد ما ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺎﺯمند به تغییر است، ﺑﻠﻜﻪ ﻛﻞ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﺑﺎﻳﺪ ﺩﺭﮔﻴﺮ تغییر و روند ﺩﺭﻣﺎﻥ ﺷﻮﺩ.

از سوی دیگر فرد مصرف کننده مواد نیز برای تغییر نیازمند به حمایت خانواده است. مشخص گردیده که ﻣﺸــﺎﺭﻛﺖ ﺗﻤﺎﻡ ﺍﻋﻀﺎی خانواده، ﺍﺣﺘﻤﺎﻝ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺩﺭﻣﺎﻥ ﺭﺍ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ می‌دهد.

ﺑﺮﺧﻰ از جوانان و یا نوجوانان گرفتار شده در دام اعتیاد ﻫﻨﻮﺯ ﺑﻪ ﺩﺭﻙ ﻣﺸﻜل ﺯﺍ ﺑﻮﺩﻥ ﺍﻋﺘﻴﺎﺩ نرسیده‌اند ﻭ ﻫﻤﭽﻨﺎﻥ ﺩﺭ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﺑﻪ ﺳﺮ می‌برند، ﺍﻋﻀﺎﻯ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﺑﺎ ﺭﺍﻫﻨﻤﺎﻳﻰ ﺩﺭﻣﺎﻧﮕﺮ می‌توانند ﺑﻪ شیوه مناسب ﺑﺎﺯﺧﻮﺭﺩﻫﺎﻯ ﻻﺯﻡ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎﺭ ارائه داده ﻭ ﺷﺮﺍﻳﻂ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻯ ﭘﺬﻳﺮﺵ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺍﺯ ﺳﻮﻯ فرزندان ﻓﺮﺍﻫﻢ آورند.

برخی دیگر به مشکل خود پی برده اما تمایلی به تغییر ندارند، خانواده می‌تواند با راهنمایی درمانگر تمایل به درمان و تغییر را در آنها ایجاد کند. گروهی دیگر تمایل به تغییر دارند اما ﺍﺣﺴﺎﺱ ﺗﻨﻬﺎﻳﻰ ﻭ ﺑﻰ ﻳﺎﻭﺭﻯ ﺩﺭ ﺭﻭﻧﺪ ﺩﺭﻣﺎﻥ ﻭ ﺗﺮﺱ ﺍﺯ ﺗﻐﻴﻴﺮ مانع از آغاز درمان در این افراد است؛ این فرزندان اگر بدانند ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﺩﺭ ﺩﺭﻣﺎﻥ، آن‌ها ﺭﺍ ﻫﻤﺮﺍﻫﻰ می‌کند ﻭ می‌توانند ﺍﺯ ﺣﻤﺎﻳﺖ خانواده ﺩﺭ ﺩﺭﻣﺎﻥ ﺑﻬﺮﻩ‌ﻣﻨﺪ ﺷــﻮند، ﻣﺪﻳﺮﻳــﺖ ﺑﻬﺘﺮﻯ ﺑﺮ ﻫﻴﺠﺎﻧــﺎﺕ ﻭ ﺍﻓﻜﺎﺭ ﺧﻮﺩ ﺩﺍﺷــته ﻭ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎﺕ منطقی‌تری ﺧﻮﺍﻫند ﮔﺮﻓﺖ.

جمع بندی

والدین و خانواده‌ها باید ازبیماری ﺍﻋﺘﻴﺎﺩ، ﺳــﻴﺮ آن و عوامل ایجاد کننده آن آگاهی کامل داشته باشند. خانواده‌ها باید از درمان اعتیاد و روند آن و ﻧﻘﺶ و تأثیر ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﺩﺭ ﺑﻬﺒﻮﺩﻯ بیمار نیز آگاه بود؛ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﻣﻮﺍﺩ ﻣﺨﺪﺭ، ﻣﺤﺮﻙ ﻭ توهمزا را شناخته و از ﺍﺛﺮﺍﺕ ﺳﻮء ﻣﺼﺮﻑ ﻫﺮ ﻳﻚ از آنها مطلع باشند. والدین باید ﺑﺮﺍﻧﮕﻴﺰﺍﻧﻨﺪﻩ ﻫﺎی مصرف مواد، ﻭﺳﻮﺳﻪ، ﻟﻐﺰﺵ، ﻋﻮﺩ را شناخته ﻭ شیوه‌ی ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آن‌ها را بدانند.

باید که ﺑﺎ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﺑﻬﺒﻮﺩ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻭ خانواده‌ی آن‌ها ﺩﺭ ﻳﻚ ﻣﺤﻴﻂ کاملاً امن و سالم ارتباط برقرار کنند و لازم است که خانواده‌ها مهارت‌های ﺍﺭﺗﺒﺎﻃﻰ، ﺣﻞ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻭ دیگر مهارت‌های زندگی را بیامورند.

باید بدﺍنیم که ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺍﺻﻠﻰ ﻣﺼﺮﻑ ﻣﻮﺍﺩ ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻮﺍﺭﺽ ﺭﻭﺍﻧﻰ ﻭ ﺭﻓﺘﺎﺭﻯ ناشی از آن ﺍﺳﺖ و از همه مهم‌تر اینکه ﺩﻧﺒﺎﻝ ﻣﻘﺼﺮ ﻧﮔﺮﺩﻳﻢ، چرا که سودی در ﺩﺭﻣﺎﻥ ﻧﺪﺍﺭﺩ و تنها وقت و انرژی ما را به هدر خواهد داد.