دکتر سید ضیاء‌الدین مظهری؛ متخصص تغذیه
سوماتوتروپین یا هورمون رشد كه از طریق هیپوفیز وارد خون می‌شود، عملكردهای متفاوت و مختلفی دارد كه قسمتی از آنها عبارت میباشند از: تحریك تقسیم سلولی، افزایش بازده و استحكام استخوان‌ها، رشد عضلات و خونرسانی به مویرگ‌ها، ترمیم و یا جایگزینی سلول‌های فرسوده و پیر، افزایش سوخت چربی‌ها، ایجاد لطافت در پوست، ایجاد نشاط و سرحالی، افزایش رشد و حجم سلول‌های ریه، تقویت سیستم ایمنی و دفاعی بدن و پیشگیری از تحلیل رفتن گلبول‌های قرمز.
نحوه تعیین میزان هورمون رشد
عده زیادی از پژوهشگران و دانشوران عقیده دارند چون میزان این هورمون دائماً در حال تغییر می‌باشد و هر سه ساعت میزان آن فرق می‌كند، سنجش یكباره سطح این هورمون در جریان خون به علت نوسانات زیادی كه دارد قابل استناد نمی‌باشد.
چرا كه معلوم نیست در لحظه خون‌گیری و تعیین میزان آن بدن فرد در فاز استراحت تولید بوده یا در همان لحظه هورمون وارد خون گردیده، لذا باید یا در طول روز هر نیم ساعت یكبار میزان آن را در خون اندازه‌گیری نمود كه بسیار پرهزینه، وقت‌گیر و غیرعملی است و یا باید به طور غیرمستقیم عملكرد و رشد آن را مورد سنجش قرار داد كه در بین سایر آثار هورمون رشد ارزش ویژه‌ای دارد.
مثلا یكی از تاثیرات هورمون رشد تاثیر بر روی فاكتورIGF1 یا Insulin – like growth factor (كه تقریبا یك عامل تاثیرپذیر از هورمون رشد است و میزان آن در مدت طولانی‌تری تقریبا در 24 ساعت ثابت می‌باشد) است كه با اندازه‌گیری سطح این عامل در خون می‌توان به طور غیرمستقیم حدس زد كه هورمون رشد در طول روز به چه میزان ترشح شده است.
الف) عوامل بازدارنده ترشح هورمون رشد
الف) افراد دارای اضافه‌وزن یا فربه و چاق دچار كاهش چشمگیر این هورمون میباشند.
ب) فاكتور سن نقش تعیین‌كنندهای دارد. در افراد مسنتر مقادیر تعیین شده عدد 69-434 میكروگرم را نشان خواهد داد، لذا در 15 سالهها میزان تولید آن بیشتر و در 30 سالهها كمتر و در 60 سالهها وجود ندارد.
ج) افرادی كه گرایش به مصرف میزان بیشتری غذاهای پرچرب دارند یا مضطرب و نگران میباشند و دائماً در حالت استرس قرار دارند با دو بازتاب روبهرو خواهند شد:
1- افزایش میزان كلسترول خون
2- كاهش قابل توجه هورمون رشد
د) چون در ساختار این هورمون هیچ تركیب دیگری غیر از پروتئین وجود ندارد، لذا میزان ساخت آن با دریافت كمتر از حد مطلوب پروتئین كاهش چشمگیری پیدا خواهد نمود.
ب) عوامل مساعدكننده ترشح هورمون رشد
الف) تامین پروتئین موردنیاز بدن از طریق استفاده از منابع پروتئینی حیوانی دارای ارزش بیولوژیكی بالاتر یا تلفیق پروتئین‌های گیاهی با حیوانی (مثل تخم‌مرغ با سیب‌زمینی، شیر و ماست با غلات، دانه‌ها و مغزهای روغنی، گوشت با حبوبات یا غلات و یا مصرف توأم غلات و حبوبات به نسبت معینی با یكدیگر مثل ذرت و لوبیا یا عدس با برنج و غیره) پژوهش‌های به عمل آمده از طرف دانشمندان مختلف نشان داده‌اند كه در بین 20 اسیدآمینه تشكیل‌دهنده زنجیره پروتئین‌ها چهار اسیدآمینه یعنی اورنیتین، آرژنین، گلوتامین و لیزین اثر تحریكی بر میزان ترشح هورمون رشد دارند.
ب) كاهش میزان ترشح انسولین و پایین نگهداشتن سطح آن در جریان خون؛ چرا كه افزایش میزان انسولین خون اثر مهاری بر فعالیت و عملكرد هورمون رشد دارد، لذا كاهش مصرف قندهای تصفیه شده مخصوصا یك قندی‌ها و دو قندی‌ها و یا استفاده از موادغذایی كه شاخص قند پایینی دارند مفید است.
زمانی كه احساس ولع ویار گونه‌ای شما را به طرف شیرینی، شكلات و آبنبات سوق می‌دهد، قدری تأمل فرمایید و از لبو و هویج پخته و خام و سالاد تهیه شده از سبزیجات متداول فصلی كه بر روی آن هویج رنده شده، لبوی خردكرده و چند دانه كشمش اضافه شده، استفاده نمایید.
اگر وقت و حوصله‌ای برای تهیه سالادهای متنوع حاوی سبزیجات پخته و خام را ندارید، از میوه‌های فصل كه در دسترس‌تان می‌باشد كمك بگیرید.
سیب، گلابی، موز، انبه، انار، به، گیلاس، آلبالو، زردآلو و هلو و انواع میوه‌جات و صیفی‌جات ضمن برطرف كردن هوس شما به خوردن مواد شیرین، قسمتی از نیازهای بدن را به ریزمغذی‌های ارزشمند تامین می‌سازند و از جمله بهترین میان‌وعده‌ها تلقی می‌شوند.
ج) حذف شام‌های سنگین و پرچرب و عدم استفاده از سوسیس، كالباس و پیتزا در وعده شام و نخوردن دیرهنگام شام‌های سنگین، پرچرب و حجیم و جایگزین نمودن آن با سالادهای تهیه شده از سبزیجات پخته و خام غنی شده با سفیده تخم‌مرغ، بادام خرد شده یا گردو و پسته خام نه تنها شما را از چاق شدن بی‌مورد مصون و محفوظ نگه‌میدارد، بلكه با پیشگیری از ترشح انسولین میدان فعالیت را برای هورمون رشد مهیاتر می‌سازد تا وظایف متعدد و متنوع خود را به انجام رساند.
د) استفاده از آبلیمو و آب نارنج تازه همراه با موادغذایی مخلوط حاوی گوشت، سبزیجات، حبوبات و غلات، هم به تامین ویتامین C مورد نیاز هورمون رشد كمك خواهد كرد و هم میزان جذب آهن غیرهم را افزایش خواهد داد.
ر) با انجام یك برنامه منظم ورزشی به صورت راه رفتن و دویدن با سرعت ملایم؛ علاوه بر آنكه عضلات خود را تقویت می‌كنید و به رشد بیشتر و افزایش حجم بیشتر وا می‌دارید، بلكه به مصرف رساندن چربی‌های مازاد بر نیاز و انباشته شده كمك خواهید نمود.
ضمنا به افزایش میزان هورمون رشد نیز خواهید افزود، مخصوصا تاثیر فعالیت‌های بدنی سبك در نوجوانان و جوانان در مراحل پیش بلوغ و دوران بلوغ به قدری محرز و قابل لمس می‌باشد كه در كوتاه‌مدت نتایج آن به صورت چشمگیری ظاهر می‌گردد، اگر با خواب به موقع و زودهنگام شبانه توأم شود.
ز) خواب عمیق و قبل از ساعت یازده شب برای همه افراد و قبل از ساعت 9 شب برای كودكان؛ همانطوری كه می‌دانید در بدن انسان‌ها یك ساعت بیولوژیكی وجود دارد كه عملكرد آن با طلوع و غروب آفتاب تنظیم می‌گردد و به موازات آن فرمان عملكرد هورمون‌های مختلف بدن صادر می‌شود.
بعد از غروب آفتاب هورمون رشد و بازسازی بدن (سوماتوتروپین) فعالتر می‌شود و وظایف خود را با بهره‌گیری از ذخایر انرژی‌های بدن آغاز می‌نماید.
در طول شب 70 درصد انرژی مورد نیاز از محل چربی‌های بدن یا چربی‌های دریافتی از غذاهای مصرفی تامین و 30 درصد بقیه آن از منابع قندی حاصل می‌شود، لذا افرادی كه چاق و چاق‌تر می‌شوند آنهایی هستند كه بی‌خواب بوده و تمام یا قسمت زیادی از شب را به بیداری می‌گذرانند و نزدیكی‌های صبح به خواب رفته و تمام روز را می‌خوابند، به گمان خود كم‌خوابی‌های شبانه را جبران می‌نمایند.
غافل از آنكه با طلوع آفتاب، هورمون‌های كار و فعالیت فعال می‌شوند و انسان را جهت كارهای بدنی آماده‌تر می‌نمایند و به استحكام بافت‌های موجود یا تازه ترمیم و ساخته شده می‌پردازند.
در این ساعات فعالیت اگر فرد استراحت كند و اوقات خود را به سكون و عدم تحرك سپری نماید، شلی و وارفتگی عضلات و تحلیل استخوان‌های بدن به تدریج آغاز شده و سرعت خواهد گرفت كه این واقعا گناه نابخشودنی پدر و مادرها می‌باشد كه به همراه خود، كودكان را نیز به دیر خوابیدن شبانه و عدم تحرك روزانه سوق داده، آنها را هم مانند خود به ناخنك زدن و خوردن هله‌هوله عادت می‌دهند و به این ترتیب، زمینه بروز اضافه وزن، چاقی، تنبلی و عدم تحرك را در گل‌های زندگی نهادینه می‌نمایند و بذر بیماری‌های متعدد و متنوعی را در این نونهالان معصوم پرورش می‌دهند و به انواع گرفتاری‌ها و رنج‌های فراوان نه تنها در دوران كودكی، بلكه در سنین بعدی و حتی میانسالی و سالمندی دچار می‌سازند.
س) با خوردن یك عدد سیب رنده شده بر روی سالاد كاهو و افزودن یك قاشق مرباخوری روغن زیتون و آب نصف یك لیموی تازه یا یك لیوان شیر با یك عدد سیب می‌توانید مقدمات لازم جهت آرامش و خواب راحت را فراهم آورید و با رفع انواع عوامل بازدارنده خواب راحت كه به ترتیب اهمیت عبارتند از فكر و خیال، نگرانی، غصه، عصبانیت یا افكار محرك و هیجان‌زا، دمای نامناسب محل استراحت و خواب، نوشیدن بیش از حد چای یا قهوه، داشتن درد در ناحیه‌ای از عضلات، مفاصل و استخوان‌ها یا دستگاه گوارش و ادراری، سر و صدا و میزان نور، جای خواب ناهموار و سفت و تخت خواب نامتناسب، مشكلات ناشی از شب بیداری‌های مكرر كودكان و یا ناآرامی و سر و صدای حیوانات خانگی نگهداری شده و ده‌ها مورد دیگر، خواب راحتی داشته باشید.
