به قلم : علی امیری
تحریریه زندگی آنلاین : روند آموزش از راه دور در ایران، با پیدایش ویروس کرونا، شکل و شمایل جدیدی یافته است، اما لازم است بدانیم که این شیوه آموزشی، قبل از شیوع کروناویروس نیز در کشور وجود داشته است و تاکنون افراد زیادی در ایران، با این شیوه، مدارکی را اخذ کرده‌اند. تاریخچه آموزش از راه در کشور، به‌عنوان تابعی از تکنولوژی‌های روز دنیا، (البته با اندکی تأخیر نسبت به کشورهای پیشرو)، همواره روند رو به‌رشد و صعودی داشته است. طبیعی است که این شیوه آموزشی، همواره مزایا و معایب خاص خود را داشته و دارد، اما در شرایط بحرانی کنونی، به‌نظر می‌رسد یکی از انتخاب‌های ناگزیر جامعه ایرانی، روی آوردن به روش آموزش از راه دور است. در چنین شرایطی که اکثر خانواده‌ها، درگیر مسئله آموزش از طریق نرم‌افزارهای مختلف آموزشی ارائه‌شده از سوی سیستم‌های آموزشی هستند، بهتر است در ادامه به نحوه رشد و شکل‌یابی شیوه آموزش از راه دور در کشور نگاهی اجمالی بیاندازیم، البته ناگفته نماند که همیشه، با بروز بحران‌ها، مثل جنگ، زلزله، سیل یا بیماری‌های اپیدمیک، نوع بشر به‌دنبال راه‌هایی برای حذف مولفه‌های مزاحم زندگی خویش بوده و آموزش از راه دور نیز در این برهه، در راه نظم‌یابی بهینه است و شاید روزی برترین شیوه آموزشی شود.
بیشتربخوانید:
نگاهی به تاریخچه، مزیت‌ها و معایب آموزش از راه دور
تاریخچه‌ای سیصد ساله!
آموزش از راه دور ریشه در زمان‌های قدیم داشته و به‌عقیده بعضی از صاحب‌نظران به زمان افلاطون و شاگردش دیونسیس می‌رسد، اما بر اساس شواهدی که در دست است، اولین آموزش از راه دور به‌شیوه پستی و مبادله مواد آموزشی و پرسش و پاسخ از طریق پست در سال‌های 1728 میلادی انجام گرفته است (یعنی حدود 280 سال قبل) از آن زمان تا به حال شکل‌های مختلفی از آموزش به‌صورت‌های ترویجی، ارشادی و آکادمیک از طریق مکاتبه، ضبط صوت، برنامه‌های تلویزیونی، ویدئویی و اخیراً ماهواره‌ای و... انجام پذیرفته است، اما آموزش از راه دور به شیوه‌های جدید یعنی با بهره‌گیری از تکنولوژی نوین کامپیوتری و از همه مهم‌تر اینترنت پدیده‌ای نو است. کلمه آموزش مجازی یا Virtual Learning و یا به‌عبارت دیگر آموزش الکترونیکی e-Learning خیلی زود در سایت‌های مختلف جا افتاد و افراد زیادی از این سیستم برای انتقال دانش خود استفاده کردند. این آموزش‌ها در ابتدا به‌صورت سایت‌های ساده html ساخته می‌شد و در اختیار کاربران قرار می‌گرفت، ولی رفته‌رفته وبلاگ‌های شخصی امکان ساخت فضای رایگان را در اختیار عموم قرار دادند و افراد زیادی با استفاده از این وبلاگ‌ها آموزش‌های خود را ساخته و در اختیار دیگران قرار می‌دادند و حالا شیوه‌های دوطرفه آموزش مجازی گسترش یافته‌اند.
اولین‌های قبل از انقلاب
آموزش از راه دور در ایران به‌جز تجربه کوتاه دانشگاه آزاد قبل از انقلاب و دانشگاه پیام‌نور مبتنی‌بر استفاده از شیوه ارتباط از راه دور، دارای سابقه طولانی‌ای نیست. در پایان دهه 70 نرم‌افزار آموزش مجازی LMS یا Learning Management System در دستور کار دانشگاه تهران قرار گرفت و پروژه‌هایی تحت این عنوان آغاز شد. در سال 1380 سایت آموزش مجازی دانشگاه تهران با ارائه 9 درس برای دانشجویان روزانه راه‌اندازی شد و از نیم‌سال اول تحصیلی همان سال، از آن بهره‌برداری شد. در همان سال وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری از تأسیس دانشگاه اینترنتی خبر داد که تحت نظر آن وزارت، ولی به‌صورت موسسه غیرانتفاعی نوع اول در سراسر کشور خدمات آموزشی ارائه خواهد داد. به‌دنبال آن تعدادی از دانشگاه‌ها اعلام کردند که راه‌اندازی آموزش الکترونیکی را جزو برنامه‌های خود قرار داده‌اند و در حال حاضر تعدادی از آن‌ها دروسی را به‌صورت تک‌درس برای دانشجویان حضوری خود ارائه کرده‌اند.
اندکی بعد از اقدام دانشگاه‌ها در استفاده از نرم‌افزار آموزش الکترونیکی، آموزش وپرورش که بزرگ‌ترین بخش آموزشی کشور است، فعالیت‌هایی را در این زمینه شروع کرد و در حال حاضر تعدادی موسسه خصوصی نیز از روش آموزش الکترونیکی بهره‌مند هستند و البته اینک این شیوه وارد فاز جدیدی شده است.
بیشتربخوانید:
راهنمای نصب و راه‌اندازی اپلیکیشن شاد ۲
مخالفت با تحولات
بی‌تردید، اساس ایده آموزش الکترونیکی یا همان آموزش از راه دور در کشور ما نیز با مخالفت‌هایی مواجه شده است که امری طبیعی است، زیرا جایگزینی یک نظام نوین و نوپا به‌جای نظام سنتی همواره با مقاومت‌های متعددی روبه‌رو می‌شود. آموزش الکترونیکی یک تحول در سیستم آموزشی که الزاماً فرهنگ خاص خود را در پی دارد و همین امر ممکن است موجب مخالفت عده‌ای با اساس استفاده از این شیوه آموزشی شود. اگرچه دغدغه‌های فرهنگی امری منطقی است، اما مخالفت اساسی با یک تحول تکنولوژیک، منطقی به‌نظر نمی‌رسد، زیرا دسترسی و تسلط بر تکنولوژی ارتباطات و بهره‌گیری از آن در امر استراتژیک ومهم آموزش و تربیت نیروی انسانی، خود یکی از مؤلفه‌های مهم قدرت محسوب می‌شود و نباید از آن غافل بود از سوی دیگر، گسترش بی‌وقفه و کم‌هزینه سیستم آموزش مجازی در جهان، ضرورت استفاده از این روش آموزشی را اثبات می‌کند. یونسکو طی بیانیه‌ای اعلام کرده است استادان موسسه فن‌آوری ماساچوست آمریکا به‌زودی تمامی دروس آموزشی خود را در این دانشگاه برای استفاده عموم در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهند داد بر اساس این گزارش، ظرف چند سال آینده بیش از چند هزار ماده درسی به‌طور رایگان در اختیار استادان، محققان و دانشجویان سراسر کشورهای دنیا قرار خواهد گرفت.
یک دانشگاه مکاتبه‌ای
برای اولین بار در ایران در سال 1350 دانشکده‌ای در دانشگاه ابوریحان بیرونی برای ارائه آموزش از راه دور و به‌طریق مکاتبه‌ای شکل گرفت که مقدمات آن از سال 1348 به بعد فراهم آمده بود. این دانشکده که با نام دانشکده مکاتبه‌ای فعالیت خود را در چهار رشته تحصیلی آغاز کرده بود، به‌زودی در هفت رشته تحصیلی شیمی- طبیعی، فیزیک-ریاضی، زبان و ادبیات فارسی، آموزش و پرورش ابتدایی، اقتصاد و تعاون روستایی، مدیریت خدمات ـ بانکی (مقطع فوق‌دیپلم) ومدیریت خدمات فنی (مقطع فوق‌دیپلم) به فعالیت خود ادامه داد. این دانشکده بعداً بر تعداد دانشجویان و رشته‌های تحصیلی خود افزود و به دو دانشکده «علوم انسانی» و «علوم اجتماعی» تفکیک شد. آموزش از راه دور در دانشگاه ابوریحان بیرونی، تلفیق مجموعه‌ای از ابزارهای آموزش حضوری وآموزش از راه دور بود. کتاب و مواد چاپی محور اصلی این ابزارها به‌شمار می‌آمد و در حقیقت اساس آموزش مکاتبه‌ای را تشکیل می‌داد. در این نظام به‌منظور ارائه خدمات آموزشی و سنجش آن از مطالب درسی، کتاب‌ها و مطالب مفید، آزمون‌های درسی ضمن سال، مواد کمک‌آموزشی، کتابخانه، دفترچه‌های مخصوص مکاتبه با استادان برای رفع اشکالات درسی، آموزش‌های حضوری و امتحانات پایان نیم‌سال تحصیلی استفاده می‌شد. دانشگاه ابوریحان بیرونی در سال 1359 به کار خود خاتمه داد.
بیشتربخوانید:
فرصت‌ها و تهدید‌های تلفـن‌های همراه در کــلاس درس
دانشگاه آزاد ایران
یک‌سال پس از تأسیس نظام آموزش مکاتبه‌ای در دانشگاه ابوریحان دست‌اندرکاران امور آموزش عالی در اندیشه تأسیس دانشگاهی بودند که قادر به ارائه آموزش از راه دور باشد. پس از انجام مطالعات مقدماتی، دانشگاه آزاد ایران در سال 1352 تأسیس شد. هدف از این تأسیس، افزایش ظرفیت پذیرش نظام آموزش عالی برای تربیت نیروی انسانی متخصص و کارآمد بود. هم‌چنین تصمیم گرفته شد که گروه‌های تهیه مواد درسی تشکیل شوند. بدین‌ترتیب متون درسی خودآموز به‌عنوان مهم‌ترین رسانه آموزشی دانشگاه در نظر گرفته شد، زیرا برنامه‌ریزان اعتقاد داشتند که متون خودآموز به دانشجویان اجازه می‌دهد در مکان و زمان دلخواه به مطالعه بپردازند. رسانه‌های دیگری نیز مدنظر بودند که نوارهای صوتی و تصویری، آزمایشگاه، فیلم‌های آموزشی، کیت‌های آموزشی و کلاس‌های حضوری را شامل می‌شد. این دانشگاه فعالیت آموزشی خود را با پذیرش اولین گروه دانشجویان در بهمن‌ماه 1356 آغاز کرد. تعداد اعضای هیئت علمی دانشگاه جمعاً 128 بود. تراکم کار بیش از حد گروه‌های تهیه درس و ضرورت استفاده از خدمات پاره‌وقت تعدادی از متخصصان را برای کمک به گروه‌های مزبور غیر قابل اجتناب می‌نمود، از این لحاظ دانشگاه کلیه امکانات خود را برای همکاری این متخصصان به‌کار گرفت. این دانشگاه بدون داشتن فارغ‌التحصیل در سال 1359 به‌کار خود خاتمه داد.
اولین‌ها بعد از انقلاب اسلامی
امروزه دانشگاه پیام‌نور تنها دانشگاه موجود در جمهوری اسلامی ایران است که بر اساس نظام آموزش از راه دور تأسیس شده است. از سال 1359 تا 1366 آموزش از راه دور در ایران وجود نداشت، اما در خلال این سال‌ها اولیای امور آموزش عالی کشور اندیشه تأسیس موسسه آموزش عالی دیگری را در سر می‌پروراندند. پس از انجام مطالعات و بررسی‌های اولیه، دانشگاه پیام‌نور در سال 1366 تأسیس شد. از اهداف ایجاد دانشگاه پیام‌نور می‌توان به این موارد اشاره کرد: ارتقای سطح علمی و فرهنگی جامعه، فراهم کردن امکان ادامه تحصیل در همه نقاط کشور، افزایش ظرفیت پذیرش دانشگاه‌ها با استفاده از نیروها و امکانات بالقوه جامعه موجود در نظام سنتی، تربیت بخشی از نیروهای متخصص جامعه. مواد آموزشی مورد استفاده در این دانشگاه کتاب‌های خودآموز، کتاب‌های جنبی، نوارهای تصویری، نوارهای صوتی، سی‌دی‌های آموزشی، نرم‌افزارهای چندرسانه‌ای دروس در قالب برنامه پاورپوینت و کیت‌های آزمایشگاهی است.
این دانشگاه برای اکثر دروس کتاب خودآموز تهیه کرده است که از طریق مراکز و کتاب‌فروشی‌ها توزیع می‌شود. حضور در کلاس‌های درسی این دانشگاه به‌جز برای دروس عملی و آزمایشگاهی الزامی نیست و برای دانشجویانی که در تمامی کلاس‌های رفع اشکال هر یک از دروس حضور داشته باشند از شش نمره فعالیت کلاسی بهره‌مند می‌شوند.
راه میان‌بر در اوج بحران
به‌نظر می‌رسد که ویروس کرونا مسیر جدیدی را در ساحت آموزش از راه دور در کشور گشوده است و اینک همه امیدها به سیستم‌های آموزش از راه دور مبتنی‌بر فضای اینترنت است. امید می‌رود که برهه بحرانی حاضر تلنگری باشد بر سامان‌دهی سریع وضعیت این شیوه آموزشی. البته برخی از دست‌اندرکاران امور آموزشی اعتقاد دارند که کروناویروس باعث شده است ما مسیر چندساله آموزش از راه دور را، چندماهه طی کنیم. علی اکبر صفوی، رئیس کارگروه سیاست‌گذاری و نظرات تخصصی آموزش‌های الکترونیکی وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری در این خصوص اعتقاد دارد: با اتفاقی که در زمان کرونا افتاد به‌یک‌باره مجبور شدیم در زمانی بسیار کوتاه مسیری که قبلاً در ۱۵ سال طی شده بود را ظرف دو تا سه ماه طی کنیم و ۹۰ درصد آموزش عالی کشور که هیچ آشنایی با آموزش الکترونیکی نداشتند مجبور شدند که به سراغ این ابزار بیایند. البته، آنچه که هم‌اکنون در ۹۰ درصد دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی عالی کشور در حال انجام است، حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد ظرفیت آموزش الکترونیکی است. یکی از مولفه‌های آموزش الکترونیکی تولید محتوا‌های جذاب است، ولی دانشگاه‌ها فرصتی کافی برای ارائه محتوای با کیفیت مناسب برای همه درس‌ها نداشته‌اند، اما به‌تدریج کارها کامل‌تر و بهتر می‌شوند.
اینترنت حرف اول و آخر را می‌زند
با گسترش اینترنت در کشور، آموزش از راه دور در ایران نیز وارد فاز جدیدی شد. از میان تمامی ابزارهای فن‌آوری اطلاعات رایانه و اینترنت جایگاه خاصی را در آموزش پیدا کرده است. اینترنت با دارا بودن قابلیت‌های گوناگون ارائه متن، گرافیک، صدا و تصویر برای آموزش بسیار مناسب است.
اینترنت اولین رسانه‌ای است که مخاطبان می‌توانند خود ارائه‌کننده مطالب باشند و بر روی رسانه خود تأثیر بگذارند. در واقع اینترنت رسانه‌ای واکنشی است و این قابلیت در آموزش بسیار کاربرد دارد. با بررسی ابزارهای دیگر آموزش از راه دور مانند پست، تلفن و رادیو و تلویزیون و مقایسه آن‌ها با اینترنت، مشاهده می‌شود که قابلیت واکنش در اینترنت نسبت به دیگر ابزارهای کمک‌آموزشی بسیار بالاتر است و شاید به‌خاطر همین قابلیت باشد که بسیاری از کشورها به فکر راه‌اندازی مدارس مجازی افتاده‌اند. این مدارس جهت آموزش افراد از طریق اینترنت و بدون حضور در کلاس درس ساخته شده‌اند.
آموزش مبتنی بر شبکه برای اجرای دوره‌های آموزشی و واحدهای درسی دارای ویژگی‌های قابل توجهی است. زیرا بر فعالیت دانشجو، محتوای پویا، تعامل گروهی، پرورش تفکر، فراهم آوردن امکان رقابت سالم، ساختار پویا، انعطاف‌پذیری زمان و مکان، سرعت توسعه، سهولت دسترسی به منابع متنوع، خودآموزی، دسترسی سریع و آسان، استوار است.
