مرجان سعید
جشنی به قدمت سه هزار سال
پیدایش بهار و آغاز سال جدید ایرانیان اگرچه یک رخداد طبیعی است اما برای همه اقوام ایرانی و بخشی از اقوام و ملل سایر کشورها، اتفاقی فراتر از تحول طبیعت محسوب می‌شود؛ این رخداد همواره در طول تاریخ باروح و فرهنگ این اقوام گره‌خورده است و منشأ تحولات روحی نیز به‌حساب می‌آید.
شاید برای هریک از مناطق ایران، رسوم تقریباً متفاوتی برای نوروز مشاهده شود اما در حالت کلی یک فرهنگ عمومی در این رابطه حاکم است که خود این آیین‌ها عامل پیوند اقوام مختلف ایرانی با زبان‌های گوناگون اعم از ترک، فارس، کرد، بلوچ، لر، عرب، ترکمن، گیلک، مازنی و ... محسوب می‌شود.
این پیوند، یک پیوند عاطفی مستحکمی است که همه حول محور فرهنگی به‌نام نوروز گرد هم می‌آیند و شکوه طبیعت را با عقاید و شکل‌های مختلف به نظاره می‌نشینند.
آنچه که در فضای فرهنگی ایران، با عنوان موضوع نوروز مطرح می‌شود، تلفیقی است از تغییر و تحول طبیعت، سنت‌های رسوخ یافته تاریخی، باورهای مثبت‌اندیشانه و امیدوارانه و ایجاد شادی و شعف درونی.
نوروز قرن‌ها است که در ایران جشن گرفته می‌شود و همین باعث شده است تا یک استحکام فرهنگی سترگ در پشت این رخداد پدید آید و ناخودآگاه همه را در معرض نشاط قرار دهد.
دایره گسترده نوروز
اگرچه خاستگاه نوروز ایران محسوب می‌شود اما در دایره ایران فرهنگی و حتی فراتر از آن کشورهای مختلفی این رخداد را جشن می‌گیرند.
مثلاً علاوه بر ایران، در جمهوری آذربایجان، ترکیه، افغانستان، گرجستان، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان، ازبکستان، کردستان عراق، سوریه ترکمنستان، آلبانی و پاکستان عید نوروز جشن گرفته می‌شود.
هم‌چنین همه پارسیان کشور هند و ایغورها، قزاق‌ها، قرقیزها و ازبک‌های چین، نیز این ایام را گرامی می‌شمارند و جشن می‌گیرند در کنار این‌ها، در کشورهایی نظیر ایالات‌متحده آمریکا، کانادا، استرالیا، آلمان و بریتانیا توسط مهاجرانی که از کشورهای شرقی مهاجرت کرده‌اند، پاس داشته می‌شود.
البته این رخداد در ایران و افغانستان آغاز سال جدید نیز محسوب می‌شود و تقویم رسمی این دو کشور بر مبنای آغاز بهار است که به آن سال شمسی نیز می‌گویند.
در برخی از کشورها نظیر جمهوری آذربایجان، ترکیه، افغانستان، گرجستان، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان، ازبکستان، عراق، سوریه ترکمنستان، آلبانی، چین، هند و پاکستان هم اگرچه نوروز مبنای تقویم کشور نیست اما ایام آغازین بهار جشن گرفته می‌شود و تعطیل رسمی است.
وجود این‌همه کشور و مردمان دخیل در فرهنگ نوروز و تلقی کردن این ایام به‌عنوان عید، نشان می‌دهد که این رخداد طبیعی دایره وسیعی از فرهنگ‌های متنوع را در خود جای‌داده است.
نوروز در سازمان ملل
بنا به پیشنهاد جمهوری آذربایجان، مجمع عمومی سازمان ملل روز نوروز را در تقویم خود جای داد.
در متن به تصویب رسیده 4 اسفند ۱۳۸۸ (۲۳ فوریه ۲۰۱۰) توسط مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز، ۲۱ ماه مارس، جشنی که قدمتی بیش از سه هزار سال دارد و امروزه بیش از ۳۰۰ میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند توصیف‌شده است.
پیش از آن در تاریخ هشتم مهرماه ۱۳۸۸ خورشیدی، نوروز به پیشنهاد ازبکستان توسط سازمان علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد، به‌عنوان میراث معنوی، به ثبت جهانی رسیده بود.
در هفتم فروردین ۱۳۸۹ نخستین دوره جشن جهانی نوروز در تهران برگزار شد و این شهر به‌عنوان «دبیرخانه نوروز» شناخته شد.
هم‌چنین مجمع عمومی سازمان ملل متحد با تصویب قطعنامه‌ای روز ۲۱ مارس برابر با یکم فروردین را در چارچوب ماده ۴۹ و تحت عنوان فرهنگ صلح به‌عنوان «روز جهانی نوروز» به تصویب رسانده و در تقویم خود جای داد، طی این اقدام که برای نخستین بار در تاریخ این سازمان صورت گرفت، جشن نوروز به‌عنوان یک مناسبت بین‌المللی به رسمیت شناخته شد.
نخستین بار، نوروز ۱۳۹۱ را در صحن عمومی سازمان ملل و یونسکو به میزبانی ایران جشن گرفتند. بان کی مون، دبیر کل وقت سازمان ملل نیز پیامی برای این مناسبت صادر کرد.
از خانه‌تکانی تا سفر
پیش‌تر بیان شد که گستردگی جشن نوروز در بین اقوام مختلف چنان است که گاه تفاوت‌هایی جزئی در بزرگداشت روزهای آغازین بهار در مناطق مختلف دیده می‌شود اما به‌رغم همه این تفاوت‌ها، وقایعی هستند که یک‌شکل عمومی یافته‌اند.
مثلاً خانه‌تکانی قدم نخست مردم برای استقبال از نوروز است.
خانه‌تکانی یکی از آیین‌های نوروزی است که مردم بیشتر مناطقی که نوروز را جشن می‌گیرند به آن پایبندند. این آیین در کشورهای مختلف از جمله ایران، تاجیکستان، افغانستان و جمهوری آذربایجان برگزار می‌شود.
هم‌چنین از آدابی که در بین کاسبان و تاجران و رعایت می‌شد، محاسبه مالی است که قاعدتاً در اول سال مطرح است.
دیدوبازدید در نوروز نیز یکی از سنت‌های این ایام محسوب می‌شود. از آداب و سنن دیگر عید نوروز صلح و آشتی دادن است که میان ایرانیان رسم است، دل‌های کینه‌ورز را به هم نزدیک می‌کردند و صلح می‌دادند.
هم‌چنین نو پوشی و تمیز پوشی از دیگر آداب در عید نوروز است.
سفر کردن از آیین‌های دیگر عید نوروز محسوب می‌شود که بخشی از این سفرها تفریحی و بخشی دیگر به نیت تجدیددیدار با اقوام ساکن در شهرهای دور است.
زیارت اهل قبور و هدیه دادن به دیگران در عید نوروز از دیگر آیین‌های نوروز است.
مبانی اسلامی نوروز
پس‌ازآنکه ایرانیان دین مبین اسلام را پذیرفتند، آداب نوروزی را همچنان حفظ کردند و به‌تدریج به آن جامه اسلامی پوشاندند.
احادیث و اخباری از زبان ائمه و فقهای شیعه در فضیلت روز نوروز نقل‌شده است و احکامی را برای نماز، روزه، غسل و دعا به آن افزوده‌شده است.
حضور قرآن کریم در سفره هفت‌سین و قرائت آن در هنگام تحویل سال، دعای مخصوص سال‌تحویل (یا مقلب‌القلوب ...)، استغفار از گناهان، حضور در اماکن متبرکه مانند بارگاه امام رضا (ع)، حضرت معصومه، حضرت عبدالعظیم، حضرت شاهچراغ و امامزاده‌ها و غسل و پاکیزه کردن بدن همگی از نمادهای دینی نوروز هستند.
بسیاری از مراسم‌های عید نوروز علی‌رغم داشتن ریشه ملی، در مفاهیم اسلامی مورد تأکید واقع‌شده است و این به دلیل هماهنگی آن سنت‌ها با مبانی عقلی و کمک به افزایش همبستگی ملی و انسجام هر چه بیشتر جامعه خانواده محور است. به‌طور مثال دیدوبازدید عید نوروز همان مفهوم صله‌رحم است.
این سنت نه‌تنها دارای ثواب اخروی و پاداش الهی است بلکه با از بین بردن کینه و کدورت‌ها بین خانواده‌ها، موجب افزایش محبت در جامعه مسلمین خواهد شد.
در واقع پیوند مبانی دینی و مبانی ملی باعث رویش فرهنگی ریشه‌داری می‌شود.
تلفیق ایرانیت و اسلامیت
دین اسلام به عنوان دینی الهی و کامل، همواره بشریت را به فطرت خود دعوت کرده و فطرت الهی انسان را مرجعی برای قیاس اعمالش قرار داده است. یکی از مظاهر این فطرت درونی آدمی عقلانیت او است.
عقلانیتی که ملاک رفتار، اعمال و کردار انسان محسوب می‌شود.
دین مبین اسلام نیز با محور قرار دادن عقلانیت، هر آن چیزی را که به سعادت و کمال آدمی منتهی بشود مورد تأیید و استقبال قرار داده و هر آنچه را که به‌نوعی موجب فساد آدمی، خانواده و درنهایت اجتماع بشری بشود، از خود دور داشته است.
همین نگاه ویژه به عید باستانی نوروز و یا سایر اعیاد و آداب‌ورسوم ملی وجود دارد.
مفاهیم والای انسانی که ریشه در فطرت الهی انسان دارد خود را گاه در تعلیمات دینی نشان می‌دهد و گاه در سنت‌های ارزشمند ملی؛ گاه نام دیدوبازدید به خود می‌گیرد و گاه نام صله‌رحم.
درهرحال وجه مشترک هر دو عنصر عقلانیت و فطری بودن است که می‌توان با افزایش آگاهی نسبت به آموزه‌های والای اسلامی و مطالعه درباره سنت‌ها و آیین‌های ارزشمند ملی آن‌ها را تشخیص داد و هر چه بیشتر نسبت به کیش و آیین و هم‌چنین ملیت خود افتخار کرد.
شاردن از نوروز می‌گوید
یکی از منابع تاریخی که می‌تواند انسان را با گذشته بیشتر آشنا سازد، سفرنامه‌ها هستند. در برخی از این سفرنامه‌ها، به رخداد نوروز در ایران نیز پرداخته‌شده است.
مثلاً ژان شاردن جواهرفروش و جهانگرد فرانسوی و صاحب کتاب ارزشمند ۱۰ جلدی «سفرهای سِر ژان شاردن» بود؛ کتابی که به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار پژوهشگران غربی درباره ایران و خاور نزدیک شناخته می‌شود.
شاردن در این کتاب به نوروز و آداب‌ورسوم آن نیز پرداخته است.
این سیاح فرانسوی بر اساس مشاهدات و مطالعات خود عنوان می‌کند: «ایرانیان جشن نوروز را مطابق سال شمسی که معمولاً تاریخ باستانی این قوم بوده است برگزار می‌کنند و از همین سنت باستانی به ثبوت می‌رسد که مردم این کشور به اعیاد مربوط به تحول آفتاب و اعتدال ربیعی بسیار اهمیت قائل بو‌ده‌اند و آغاز بهار را سخت نیکو و مبارک می‌شمرده‌اند.
جشن نوروز هشت روز تمام ادامه داشته است؛ در نخستین روز عید، شاهنشاه بار عام می‌داده، روز دوم مخصوص شرفیابی علما و دانشمندان و مخصوصاً اخترشماران بوده است، سوم به مغان و موبدان اختصاص داشته، چهارم ویژه قضات بوده، پنجم مخصوص بزرگان و اشراف، ششم برای خویشاوندان و منسوبین شاهنشاه و دو روز آخر به زنان و کودکان سلطان اختصاص داشته است.»
نوروز در تاجیکستان
چنان‌که پیش‌تر اشاره شد، روزهای آغازین بهار در کشورهای مختلفی جشن گرفته می‌شود در گزارش حاضر به جهت اجتناب از اطناب مطلب فقط به آیین‌های نوروزی یکی از کشورها پرداخته می‌شود.
جشن نوروز برای مردم تاجیکستان به‌ویژه بدخشانیان تاجیکستان جشن ملی نیاکان است که برای مدت سه روز برگزار می‌شود.
آن‌ها از این مراسم به‌عنوان رمز دوستی وزنده شدن کل موجودات یاد می‌کنند و بانام «خیدیر ایام» یعنی جشن بزرگ معروف است.
پیش از فرارسیدن نوروز کودکان تاجیکستان با برگزاری مراسم «گل گردانی» به دیگران پیغام می‌رسانند.
این مراسم یک هفته قبل از نوروز، یعنی در اوایل دهه دوم ماه مارس از سوی گروهی از کودکان که در دست گل‌های سیه گوش، بایچیچک یا نوروزی دارند اجرا می‌شود.
این کودکان به هر منزل مسکونی نزدیک شده و با قرائت شعرهایی فارسی فصل بهار را به صاحبان آن خاندان شادباش می‌گویند.
در پاسخ به تبریکات کودکان، صاحب‌خانه‌ها به آن‌ها مقداری گندم، نخود، نسک و انواع دیگر محصولات غله یا شیرینی اهدا می‌کنند و کودکان با جمع آوردن عیدی خود این مواد را به منزل یکی از دوستان می‌برند و صاحب‌منزل برای آن‌ها غذای نوروزی آماده می‌کند. هم‌چنین «آتش پَرَک» یا همان چهارشنبه‌سوری نیز از دیگر آیین‌های نوروزی است.
روایت‌هایی برای هفت‌سین یا هفت‌شین!
رسم و باوری کهن است که همه اعضای خانواده در موقع سال‌تحویل در خانه خود در کنار سفره هفت‌سین گرد هم می‌آیند.
در سفره سفیدرنگ هفت‌سین، ازجمله، هفت روییدنی خوراکی است که با حرف «س» آغاز می‌شود و نماد و شگونی بر فراوانی روییدنی‌ها و فراورده‌های کشاورزی. چون سیب، سبزه، سنجد، سماق، سیر، سرکه، سمنو و مانند این‌ها است.
افزون بر آن آینه، شمع، ظرفی شیر، ظرفی آب که نارنج در آن است، تخم‌مرغ رنگ کرده، تخم‌مرغی روی آینه، ماهی قرمز، نان، سبزی، گلاب، گل، سنبل، سکه و قرآن نیز زینت‌بخش سفره هفت‌سین است.
این سفره در بیشتر خانه‌ها تا روز سیزده گسترده است. در برخی از نوشته‌ها از سفره هفت شین (هفت روییدنی که با حرف شین آغاز می‌شود) سخن رفته و آن را رسمی کهن‌تر دانسته‌اند.
در ریشه‌یابی واژه هفت‌سین نظرهای دیگری چون هفت چین (هفت روییدنی از کشتزار چیده شده) و هفت سینی از فرآورده‌های کشاورزی نیز بیان‌شده است.
پراکندگی نظرها ممکن است به این سبب باشد که در کتاب‌های تاریخی و ادبی کهن اشاره‌ای به هفت‌سین نشده و از دوره قاجاریه است که درباره رسم‌های عامیانه مردم تحقیق و بحث و اظهارنظر آغازشده است.
