به قلم : محمود سعید
تحریریه زندگی آنلاین : طلاق به‌عنوان آخرین مسیری است که زوجین برای رفع اختلافات خود برمی‌گزینند؛ در واقع زمانی‌که همسران نتوانند اختلافات را خود را با گفت‌وگو، تغییر رفتار، تساهل و تسامح و مصالحه‌جویی برطرف سازند، به طلاق روی می‌آورند تا زندگی خود را در مسیر دیگری قرار دهند.
هرچند هم در عرف و هم در شرع طلاق مذمت شده اما به‌هر حال طلاق هم شیوه‌ای است که گاهی از سوی طرفین زندگی مشترک اتخاذ می‌شود و اگرچه آثار منفی طلاق در جامعه زیاد است و آسیب‌های اجتماعی زیادی را به‌وجود می‌آورد اما نمی‌توان از واقعیتی به‌نام طلاق که این روزها در ایران اوج گرفته، چشم‌پوشی کرد. در کنار افزایش آمار طلاق در کشور، با یک پدیده عجیب نیز مواجهیم: پدیده طلاق‌های صوری؛ این نوع از طلاق، به طلاقی گفته می‌شود که هدف آن جدایی زوج نباشد و به نیت دیگری انجام شود. معمولاً در طلاق صوری، زن و شوهر از نظر قانونی طلاق گرفته‌اند ولی با هم زندگی می‌کنند.
نیات مختلفی برای انجام طلاق صوری وجود دارد که در ادامه گزارش به آن خواهیم پرداخت اما یک نکته مغفول نیز در این ماجرا وجود دارد؛ اینکه افزایش تعداد طلاق‌های صوری بر آمار طلاق در کشور می‌افزاید و این در جامعه آثاری منفی دارد.
بیشتربخوانید:
روش های جلوگیری از طلاق عاطفی
لزوم نیت قلبی
در صورتی‌که زن و مردی بدون اینکه واقعاً قصد جدا شدن و خاتمه رابطه زوجیت را داشته باشند، اقدام به طلاق کنند تا بتوانند از برخی از مزایای قانونی مقرر برای خانم‌های طلاق‌گرفته همچون دریافت مستمری و یا معافیت فرزندان از خدمت سربازی استفاده کنند، طلاق صوری رخ داده است که البته به حکم قانون، این نوع طلاق، باطل بوده و فاقد آثار قانونی است. به‌طور کلی، طلاق به عملی گفته می‌شود که مرد، با انجام دادن آن، قصد دارد به زندگی مشترک خود با همسرش پایان دهد.
مطابق قانون، مرد حق دارد هر زمان بخواهد همسر خود را طلاق داده و زن نیز تحت شرایطی حق طلاق خواهد داشت و هم‌چنین زن و شوهر نیز می‌توانند برای طلاق توافقی اقدام کنند. با این‌حال، زمانی‌که مردی می‌خواهد همسر خود را طلاق بدهد، بر اساس قانون باید شرایطی داشته باشد تا این طلاق به‌صورت صحیح و قانونی انجام شده و آثار قانونی خود را بر جای بگذارد.
یکی از شرایط مهمی که برای طلاق وجود دارد، این است که شوهر و یا هر دوی زوجین (برای طلاق توافقی) قصد واقعی برای طلاق داشته باشند. به این معنا که هنگام طلاق، واقعاً بخواهند به‌همدیگر نامحرم شده و به‌رابطه زوجیت خود پایان دهند.
مزایای قانونی افراد مطلقه چیست؟
با توجه به اینکه شرط داشتن قصد واقعی مهم است بنابراین اگر به‌عنوان مثال، مردی واقعاً قصد نداشته باشد همسر خود را طلاق بدهد و صرفاً به‌دلیل بهره مندی از آثار مزایای قانونی برای خود، همسر و یا فرزندانش اقدام به طلاق دادن زن خود بکند، طلاق صوری اتفاق افتاده است. بنابراین، در پاسخ به این سؤال که طلاق صوری چیست و طلاق صوری چه مفهومی دارد، باید بگوییم که اگر قبل از طلاق، فرد به‌خاطر سوءاستفاده از مزایای قانونی همچون معافیت فرزند از سربازی و یا دریافت مستمری و بدون داشتن قصد و نیت لازم و با هدف اینکه بعد از طلاق نیز به‌نحوی رابطه زوجیت میان آن‌ها باقی باشد، اقدام به‌طلاق کرده باشد، طلاق به صورت صوری رخ داده است. ذکر این نکته نیز ضروری است که اگر شخصی واقعاً قصد طلاق داشته است و واقعاً می‌خواسته از همسرش جدا شود ولی در عین حال بعد از طلاق از مزایای قانونی هم بهره‌مند شود، دیگر نمی‌توان گفت طلاق صوری بوده است؛ بلکه آنچه در خصوص تشخیص طلاق صوری مهم است، این است که قبل از طلاق، طرفین توافق کنند که مجدداً در چارچوب رجوع از طلاق و یا صیغه 99 ساله، رابطه زوجیت خود را هم‌چنان ادامه دهند.
بیشتربخوانید:
آیا شما طلاق عاطفی گرفته اید؟
معافیت سربازی فرزند
یکی از مهم‌ترین شرایطی که افراد ممکن است به خاطر آن دست به انجام طلاق صوری بزنند، طلاق صوری برای کسب معافیت فرزند از خدمت سربازی است. در چنین شرایطی، زن و شوهر برای اینکه فرزندشان بتواند معافیت از خدمت سربازی بگیرد، به صورت صوری و غیرواقعی از هم جدا می‌شوند و بعد، یا از طلاق رجوع می‌کنند و یا صیغه 99 ساله منعقد می‌کنند. البته دریافت معافیت از خدمت سربازی برای فرزندانی که پدر و مادرشان از هم طلاق گرفته‌اند، نیازمند آن است که شرایطی وجود داشته باشد؛ به‌عنوان مثال اینکه آن فرزند، باید تنها فرزند ذکور (پسر) آن مادر باشد و کفالت یا سرپرستی و به‌عبارتی تأمین هزینه‌های زندگی مادر توسط آن پسر تأمین شود. هم‌چنین پسر به سن قانونی 18 سال رسیده باشد و مادر، ازدواج مجدد نکرده باشد. علاوه‌بر این‌ها، اخیراً برای جلوگیری از اثر طلاق صوری والدین با انگیزه کسب معافیت سربازی توسط فرزندشان، قانونی تصویب شده است که بر اساس آن برای دریافت کارت معافیت از خدمت، باید 30 ماه از تاریخ طلاق بائن و یا طلاق رجعی گذشته باشد. در این مدت 30 ماهه، صرفاً معافیت موقت به فرزند تعلق می‌گیرد و پس از آن، اگر شرایط وجود داشت معافیت دائمی می‌شود.
طلاق برای گرفتن وام ازدواج!
تیرماه سال جاری بود که محمدمهدی تندگویان، معاون ساماندهی امور جوانان وزارت ورزش و جوانان از مسئله‌ای سخن گفت که این روزها رو به افزایش است. افزایش ازدواج یا طلاق‌های صوری برای دریافت وام ازدواج نکته‌ای است که این روزها، گاهی محل بحث است. در واقع با افزایش سقف وام ازدواج، برخی از زوج‌هایی که قبلاً وام ازدواج نگرفته‌اند، به‌صورت صوری طلاق می‌گیرند تا بعداً دوباره ازدواج کنند و از وام کم‌بهره منتفع شوند. تندگویان در این خصوص گفته بود دو سال است که آگهی‌های خرید و فروش وام ازدواج در فضای مجازی دیده می‌شود که قبلاً نبود، اما در این مدت شایع شده که قانوگذار باید فکری به حال آن کرده و دستورالعملی برای جلوگیری تهیه کند. وی موضوع طلاق و ازدواج صوری، دریافت وام با شناسنامه سفید و ... را از دیگر تخلفات پیش‌آمده در سال‌های اخیر عنوان می‌کند و می‌گوید: این درحالی‌است که برای رفع این مشکلات دستورالعمل و برخورد قاطعی وجود ندارد. علی‌رغم انجام مکاتبات با پلیس فتا و دادستانی و... این سایت‌ها مشغول کار هستند و به‌نظر می‌رسد کسی با آن‌ها برخورد نکرده است. البته در زمان تصویب مبالغ جدید وام هم از طریق مکاتبات، تذکرات را به تصمیم‌گیرندگان دادیم ولی به آن‌ها توجهی نشد.
بهره‌مندی از مستمری تأمین اجتماعی
یکی دیگر از مواردی‌که افراد را به طلاق صوری ترغیب می‌کند، بهره‌مندی از مستمری سازمان تأمین اجتماعی است. بر اساس قانون، در صورتی‌که دختری پدرش فوت کرده باشد، به‌شرط اینکه شغل و شوهر نداشته باشد، می‌تواند به سهم خود از مستمری پدر استفاده کندو البته اگر دختر قبلاً ازدواج کرده و سپس طلاق گرفته باشد نیز این حکم قانونی در خصوص وی کاربرد دارد و می‌تواند با اثبات طلاق و عدم اشتغال به‌کار، از مستمری پدر خود استفاده کند. به‌همین دلیل، یکی دیگر از موارد طلاق صوری، طلاق برای دریافت مستمری تأمین اجتماعی است. به این صورت که خانمی برای اینکه بتواند از مستمری پدر فوت‌شده خود بهره‌مند شود، اقدام به طلاق صوری از همسر خود می‌کند و یا اینکه شوهرش وی را طلاق می‌دهد تا زن از مستمری پدر خود بهره‌مند شود و بعد، اگر طلاق از نوع طلاق رجعی باشد، شوهر در مدت عده به زن رجوع می‌کند و بدون اینکه عملاً از هم جدا شده باشند، به زندگی مشترک‌شان ادامه می‌دهند. بر اساس قانون حمایت خانواده، در صورتی‌که مردی همسرش را طلاق داده باشد و بعد به زن رجوع کند، مکلف است اقدام به ثبت رجوع از طلاق کند در غیر این صورت ممکن است محکوم شود.
بیشتربخوانید:
حقوق از دست‌رفته زن
لازم به‌ذکر است که اقدامات صوری برای دریافت مستمری، علاوه‌بر اینکه خلاف قانون و سبب تضییع حقوق دیگر افراد می‌شود، گاها سبب مشکلات و معضلاتی برای خود زن و مرد نیز می‌شود. چرا که زن، با این اقدام عملاً حقوق قانونی خود که به‌موجب ازدواج دائمی به وی تعلق می‌گیرد را از بین می‌برد؛ به این صورت که با ازدواج موقت، رابطه توارث میان زن و شوهر برقرار نمی‌شود و اگر مرد فوت کند، زن دیگر از او ارث نمی‌برد. علاوه‌بر این، سازمان تأمین اجتماعی در صورتی اقدام به برقراری مستمری برای زن می‌کند که آن زن واقعاً شاغل نبوده و درآمدی نداشته باشد؛ هم‌چنین ممکن است با روش‌هایی، صوری بودن طلاق را احراز کرده و به‌عنوان مثال با تحقیقات محلی پیگیری کند که آیا واقعاً زن و شوهر از هم جدا شده‌اند و یا اینکه طلاق به‌صورت صوری بوده است؟ در همین راستا، اگر مشخص شود که طلاق به‌شکل صوری برای دریافت مستمری پدر فوت شده انجام گرفته است، مستمری زن قطع می‌شود و حتی زن را محکوم به بازپرداخت مستمری کنند که با طلاق صوری و به‌صورت غیر قانونی به وی تعلق گرفته است. چون طلاق صوری اثری ندارد و مزایای مترتب بر آن نیز باطل خواهد شد.
طلاق صوری و نظریه فشار
در خصوص آثار و پیامدهای طلاق‌های صوری با آقای فتاح عباداله‌پور ملکی، دانش‌آموخته حقوق و جرم‌شناسی با گرایش مطالعاتی سیاست جنائی که دستی هم قضاوت دارد، گفت‌وگویی انجام دادم و از وی پرسیدم که دلایل افزایش طلاق‌های صوری چیست؟ وی با طرح مقدمه‌ای جامعه‌شناختی اعتقاد دارد: «اگر تنظیمات و مناسبات یک جامعه برهم بخورد، قطعاً بخشی از مناسبت‌های اجتماعی نیز، مناسبت‌های حقوقی است که آن مناسبات نیز به‌هم خواهند خورد. طبق نظریه فشار از آقای رابرت مرتون، جرم‌شناس آمریکایی، اگر فردی از طرق متعارف نتواند نیازهای اولیه یا ثانویه خود را محقق نسازد، دچار نوعی فشار روحی ـ روانی یا اجتماعی از ناحیه خود یا خانواده می‌شود و این باعث می‌شود که فرد تقلب نسبت به قانون را به‌عنوان راه میان‌بر در پیش بگیرد. تقلب به قانون هم دو نوع است. نوع اول مربوط به اقدامات غیرقانونی مثل سرقت یا کلاهبرداری است و نوع دوم ایجاد شرایطی است که فرد صورت‌بندی می‌کند یعنی صورت قضیه را قانونی جلوه می‌دهد اما در بطن قضیه کار غیرقانونی انجام می‌دهد. یکی از اشکال نوع دوم تقلب به قانون موضوع طلاق‌های صوری است که البته در این زمینه باید توجه داشته باشیم در هر نوع توافق، قصد و اراده مشترک الزاماً وجود داشته باشد.»
قاعده فقهی طلاق صوری
این کارشناس مسائل حقوقی در خصوص ایجاد شرایط طلاق صوری می‌گوید: «در ازدواج هر دو طرف باید قصد داشته باشند که در کنار هم زندگی کنند و این یک اراده ظاهری نیست و البته آنچه‌که در حقوق اهمیت دارد، قصد و اراده باطنی است. صوری بودن در مقابل واقعی بودن قرار دارد گاهی افراد حقیقتاً قصد دارند واقعه‌ای را به‌وجود آورند اما در مواردی، افراد دست به تصنع و ساختن یک واقعه می‌زنند. در خصوص طلاق صوری یک قاعده فقهی خوبی وجود دارد که می‌گوید: ما قصد لم یقع و ما وقع لم بقصد، یعنی، آنچه که منظور بوده واقع نشده و آنچه که واقع‌شده منظور نبوده است. در شرایط صوری نیز چنین قاعده‌ای صادق است. مثلاً برای اینکه فردی فرار مالیاتی کند، زمانی‌که مقداری از دارایی خود را به فرزندش هبه می‌کند، چون میزان مالیات در هبه زیاد است، این دارایی را به‌عنوان بیع صورت‌بندی می‌کند. در مورد طلاق صوری هم، چنین وضعیتی وجود دارد چون طرفین با نیت قلبی نمی‌خواهند طلاق بگیرند و صرفاً قصد دارند مثلاً از مزایای مترتب بر زنان سرپرست خانواده، ازدواج‌نکرده یا طلاق‌گرفته بهره‌مند شوند که در این امر نیز باز می‌بینیم نظریه فشار، صادق است و فرد می‌خواهد نیازهای خود را رفع کند.»
همیشه پای اقتصاد در میان است
دکتر عباداله‌پور ملکی می‌افزاید: «همیشه در جامعه درصد بسیار کمی از مردم هستند که تمایل دارند از قانون سوءاستفاده کنند فارغ از اینکه در جامعه رفاه اجتماعی باشد یا نباشد. یعنی این افراد از برهم زدن مناسبات اجتماعی لذت می‌برند اما درصدی هم هستند که تمایل ندارند تقلب به قانون کنند اما شرایط طوری برای‌شان رقم می‌خورد که مجبور می‌شوند ـ طبق همان نظریه فشار مرتون ـ به چنین کاری دست بزنند. طلاق‌های صوری زمانی افزایش می‌یابد که فشار اقتصادی زیاد شود و در واقع با بحران اقتصادی، مناسبت‌های اجتماعی نیز با بحران مواجه می‌شود در حال حاضر هم چون جامعه ما دچار بحران‌های اقتصادی شده است و فاصله درآمد با هزینه‌ها سرسام‌آور شده است عده‌ای دست به صورت‌بندی‌های مختلف می‌زنند. در شرایط بحران اقتصادی، عموماً مردم از محله‌های بالای شهر به مناطق پایین‌تر می‌رفتند اما الان شرایط اقتصادی طوری شده که بخشی از مردم به کانکس‌نشینی و پشت‌بام‌نشینی روی آورده‌اند و این باعث شده است که درصد تقلب به قانون افزایش یابد. در واقع وقتی قانونی جهت حمایت وجود ندارد، یا قانون محدود و انحصاری است و یا اصلاً برخی مسیرهای قانونی وجود دارد که خودش صوری است، عده‌ای نیز ترغیب می‌شوند که با رفتارهای صوری منتفع شوند.»
اصل بر صحت است
این دانش‌آموخته حقوق و جرم‌شناسی، در ادامه با اشاره به مسائل حقوقی طلاق‌های صوری بیان می‌کند: «وقتی آقا و خانمی درخواست طلاق می‌دهند حقوق اصل را بر صحت می‌گذارد چرا که تلاش بر این است که مناسبت‌های حقوقی و اجتماعی تأمین شود. در صورت اعلام زوجین برای طلاق توافقی، اصل بر این است که چنین اراده‌ای از سوی طرفین وجود دارد مگر اینکه خلاف این امر اثبات شود. خلاف امر را باید یک ذی‌نفع اثبات کند که در طلاق توافقی صوری، در زمان انجام طلاق، ذی‌نفعی وجود ندارد. دادگاه هم در چنین مواردی وارد اصل ماجرا نمی‌شود مگر اینکه بخواهد کشف حقیقت کند یعنی دادگاه اگر نسبت به اصل قضیه شک و شبهه‌ای داشته باشد و طبق مستندات اثبات شود که طرفین تقلب می‌کنند یا فرد اقرار کند که قصد قلبی نسبت به طلاق مثلاً گرفتن مستمری است، قاضی درخواست طلاق آن‌ها باطل اعلام می‌کند. اما اگر طلاق توافقی صورت پذیرد و بعداً برای یکی از نهادهای ذی‌نفع (سازمان بهزیستی، کمیته امداد، سازمان تأمین اجتماعی، سازمان نظام‌وظیفه و ...) آشکار شود که طلاق زوجین صوری بوده نماینده حقوقی آن نهاد می‌تواند به‌عنوان معترض ثالث وارد قضیه شود و در همان دادگاه نسبت به طلاق توافقی صورت‌گرفته اعتراض خود را اعلام کند.»
حکم معامله صوری!
حکم طلاق صوری و آثار طلاق صوری در قانون بیان نشده است. هم‌چنین نمی‌توان ماده قانونی مشخصی را که مجازات طلاق صوری را تعیین کرده باشد، پیدا کرد و به آن استناد کرده و گفت حکم طلاق صوری چیست؟ با این حال، در قانون مدنی، از معامله صوری به‌طور کلی صحبت شده است که بر اساس ماده 218 قانون مدنی، هر گاه معلوم شود که معامله با قصد فرار از دین به‌طور صوری انجام شده، آن معامله باطل است. اما برای مشخص شدن حکم طلاق صوری می‌توان به ماده 1136 قانون مدنی استناد کرد که به موجب آن، طلاقدهنده باید بالغ و عادل و قاصد و مختار باشد. بنابراین، در می‌یابیم که اگر طلاقدهنده برای طلاق قصد واقعی نداشته باشند و صرفاً به‌خاطر بهره‌مندی از برخی منافع ذکرشده، اقدام به طلاق صوری کرده باشند و مجدداً با هم زندگی کنند، به لحاظ قانونی نمی‌توان طلاق آن‌ها را مورد تأیید قرار داد. باطل بودن طلاق صوری به این معناست که طلاق واقع‌شده هیچ گونه اثر قانونی به‌بار نمی‌آورد. هر چند در شرایط موجود، اثبات صوری بودن طلاق دشوار است، ولی به‌لحاظ شرعی نیز باید گفت که طلاق صوری بدون قصد و نیت، باطل و بی‌اثر است و هیچ وجاهت شرعی ندارد.
