مقدمه:
از آموزه‌های روشن فرهنگ اسلامی است. قرآن مجید در آیه 23 سوره اسراء می‌فرماید: «به پدر و مادر نیکی کنید. هر گاه یکی از آن دو، یا هر دو آنها نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار و بر آنها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگورارانه به آنها بگو.»
پیامبر اکرم(ص) نیز در سخنی گران‌قدر، والایی سالمندان را این‌گونه ترسیم می‌کنند «احترام و تعظيم پیران امت من، گرامیداشت من است.» امام علی(ع) بزرگداشت سالمندان را زمینه‌ساز احترام خود انسان می‌داند و می‌فرماید «به بزرگان‌تان احترام کنید تا کوچک‌ترها شما را محترم شمارند.» همچنين آن خوب در توصيف انديشه پربهاي پيران مي‌فرمايند «انديشه پير در نزد من از تلاش جوان خوش‌آيندتر است» از ديگر امامان معصوم نيز در اين‌باره اشارات گوياي بسيار مي‌يابيم. امام صادق(ع) مي‌فرمايند «پيران خويش را تكريم و با خويشان خود، رفت‌وآمد كنيد.» و در جاي ديگر فرموده‌اند «از ما نيست كسي كه به سالمندان احترام نگذارد و بر كودكان شفقت نورزد.»
اين همه تاكيد، گوياست كه بايد در تكريم پيران و تعظيم آنان كوشيد و نگذاشت كه پيوندهاي عاطفي و معنوي ميان خانواده‌ها، از هم گسسته شود و موريانه‌هاي غفلت، بنياد زندگي‌ها را از هم فرو پاشد.
تكريم سالمندي در قرآن
وَ قَضي رَبُّكَ اَلاتَعبُدوا اِلا ايّاهُ وَ بِالوالِدَينِ اِحسانا اِمّا يَبلُغَنَّ عِندَكَ الكِبَرَ اَحَدُهُما اَو كِلاهُما فَلاتَقُل لَهُما اُفٍّ وَلاتَنهَرهُما وَ قُل لَهُما قَولا كَريما واخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ منَ الرَّحمَة و...
و خدای تو حكم فرموده كه جز او هیچکس را نپرستید و در حق پدر و مادر، نيكي كنيد و چنانكه هر دو يا يكي از آنها پير و سالخورده شوند و موجب رنج و زحمت شما باشند مواظب باشيد كلمه اي كه رنجيده خاطر شوند مگوييد و كمترين آزار به آنها مرسانيد و با ايشان به اِكرام و احترام، سخن گوييد. و همیشه پر و بال تواضع و تکریم را با کمال مهربانی نزدشان بگستران و... (سوره مباركه اسراء آيه 23و 24)
سالمندی به‌عنوان یکی از دوران زندگی بشر مرحله‌ای مهم و اثرگذار در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی یک ملت می‌باشد و تبیین جایگاه سالمندان یکی از مهم‌ترین عوامل در برنامه‌ریزی‌های کشوری می‌باشد که متاسفانه مغفول مانده است. نوشتار پیش روی گامی در این خصوص است؛ باشد تا نگاه ترحم آمیز به سالمندان به نگرش احترام‌آمیز تبدیل گردد.
با توجه به آیه مطلع این نوشتار مشخص می‌گردد از جمله فرمان‌های ساحت پروردگار از نظر تشريع و رهبري بشر به انتظام زندگي و سعادت در دو جهان، امر به احسان و خوشرفتاري فرزندان نسبت به پدران و مادران است چه بر حسب گفتار و رفتار و معاشرت و برآوردن حاجت و نيازهاي آنان. و پس از ايمان به توحيد و اركان آن، احسان به پدر و مادر از ساير وظايف ديني مقدم يادآوري شده از نظر اينكه شالوده اجتماع و پايه ارتباط جامعه و پيوستگي آنان بر آن استوار است و رابطه محبت و علاقه قلبي فرزند به پدر و مادر خود اساس اجتماع و افراد اجتماع است و به حكم خرد و نيز به حكم اسلام واجب است كه فرزند در مقام اداء اين چنين وظيفه‌اي كاملا برآيد و هرگز رابطه محبت خود را با دو اصل و ريشه خود قطع ننمايد. و از جمله محرمات و گناهان بزرگ عقوق والدين است و چنانچه فرزندان رابطه حقيقي و محبت و علاقه قلبي به پدران و مادران خود نداشته و بكار نبرند اساس زندگي اجتماع را متزلزل نموده و چنانچه عموميت بيابد رابطه اجتماع گسسته خواهد شد. اما يبلغن عندك الكبر احدهما او كلاهما فلا تقل لهما اف: چنانچه پدر و مادر دوره پيري و فرسودگي نزد فرزند خود بوده، بايد فرزند زحمات و رنج آن دو را هنگام كودكي بياد آورده باحسن رفتار و گفتار زحمات آندو را تدارك كنند. دوره پيري سخت‌ترين دوره زندگاني پدران و مادران است كه احساس حاجت مي‌نمايند و انتظار دارند هنگام پيري حاجت و ضعف خود، فرزندشان به برآوردن نيازهاي آن دو قيام نمايد. و آيه بيان آن است كه فرزندان در همه دوره زندگي پدر و مادر خود بايد حقوق آن دو را رعايت نموده و با آن دو خوشرفتاري نمايند، به‌خصوص دوره پيري و ضعف ایشان و با نظر بزرگي و مهر به آن دو بنگرند.
معلوم مي‌شود مساله احسان به پدر و مادر بعد از مساله توحيد خدا واجب‌ترين واجبات است همچنانكه مساله عقوق بعد از شرك ورزيدن به خدا از بزرگ‌ترين گناهان كبيره است، و به همين جهت اين مساله را بعد از مساله توحيد و قبل از ساير احكام اسم برده و اين نكته را نه تنها در اين آيات متذكر شده، بلكه در موارد متعددي از كلام خود همين ترتيب را به كار بسته است. در سوره انعام آيه 151 كه شبيه به آيه مورد بحث است مشخص شده است که رابطه عاطفي ميان پدر و مادر از يك طرف و ميان فرزندان از طرف ديگر از بزرگ‌ترين روابط اجتماعي است كه قوام و استواري جامعه انساني بدان‌ها است، و همين وسيله‌اي است طبيعي كه زن و شوهر را به حال اجتماع نگهداشته و نمي‌گذارد از هم جدا شوند.
از تعمق در آیه مذکور و آیات صدر و ذیل آن استفاده‌های زیر بدست می‌آید:
1- ریشه احسان به والدین اعتقادات پاک الهی می‌باشد
2- اهمیت و جایگاه بسیار والای احسان به والدین و تکریم ایشان در دوره سالمندی
3- والدین مظهر لطف الهی هستند
4- حمایت از والدین به خصوص در ایام پیری و ناتوانی ایشان
5- تواضع و خشوع در برابر والدین (بخصوص در زمان پیری)
6- طلب خیر و برکت برای والدین (بخصوص در زمان پیری)
7- اکرام و احترام سالمندان از صمیم قلب (بخصوص در زمان پیری)
8- اکرام والدین (سالمند) عمل صالح و کفاره گناهان و عنایت خدا بر فرزندان
در دين مبين اسلام سالمندان از جايگاه ويژه‌اي برخوردار هستند و اين موضوع در احاديث شريف بزرگان دين- بخصوص پيامبر عظيم‌الشان اسلام(ص)- به روشني قابل درك است به چند نمونه توجه كنيم:
1- پیامبر اکرم(ص): پيران را بزرگ و محترم داريد زيرا احترام به آنها به منزله احترام به مقام الهي است.
2- امام سجاد(ع) در رابطه به حقوق سالمندان فرموده‌اند: (از حقوق ايشان اين است كه آنان را به خاطر پيري محترم داري و به علت تقدم آنان در اسلام، ايشان را بزرگ بشناسي، به هنگام اختلاف در مقابل آنان قرار نگيري و در پيشاپيش آنان راه نروي، به آنان نسبت ناداني ندهي و اگر مقام ترا نمي‌شناسند آن را تحمل كني و به خاطر اسلام آنان را عزيز داري و...)
3- پیامبر اکرم(ص): پيران و بزرگان خود را مورد احترام قرار دهيد و به كوچك‌تران خود رحمت و عنايت داشته باشيد. (عيون اخبارالرضا(ع) ص 163)
4- پیامبر اکرم(ص): يك پير در ميان اصل و خانواده خود چون پيامبري در ميان امت خويش است. (بحارالانوار ج 75)
5- پیامبر اکرم(ص): هر كسي سالمندان را احترام نكند از ما نيست.
6- پیامبر اکرم(ص): بركت در وجود سالمندان است.
7- پیامبر اکرم(ص): احترام و بزرگداشت سالمند مومن، تعظيم و بزرگداشت خداوند عزوجل است. (كافي)
8- سالمندانتان را بزرگ داريد و احترام كنيد تا كودكانتان شما را احترام كنند.
9- پیامبر اکرم(ص): وجود سالمندان بين شما باعث بركت و نعمتهاي الهي مي‌باشد.
10- پیامبر اکرم(ص): سالمندان را احترام كنيد تا در قيامت همنشين من باشيد.
11- حضرت علی(ع): بايد خردسالتان از سالمندتان پيروي كنند (تأسي كنند) و سالمندتان به خردسالتان مهربان باشد. (نهج‌البلاغه)
12- امام صادق(ع): به پدران ومادران خود نيكي كنيد تا فرزاندان شما نيز به اين سنّت عمل نمايند.
با توجه به مطالب مذكور ضروري است تا در اين خصوص به سنت‌ها و فرهنگ متعالي اسلام كه مبتني بر فطرت انساني مي‌باشد برگرديم و سالمندان را در جايگاهي كه قرار دارند ديده و مورد عنايت قرار گيرند و از جوزدگي و موج‌هاي حاصل- كه بيشتر به دليل خودباختگي در مقابل فرهنگ بيگانگان است- دوري كرده با قدرت، تدبير امور خود را در دست گيريم. آئین متعالي اسلام و نوع عملكرد و الگوهاي آن، آموزنده شيوه‌هاي ارزنده‌ای براي تکریم سالمندان مي‌باشد. از طرفي تجارب نشان داده است در جوامعي كه اين تعاليم مورد عنايت و عمل قرار گرفته‌اند، منافع بسيار حاصل شده است. براساس ضوابط حيات اسلامي بهترين جايگاه ادامه زندگي سالمندان خانه خود مي‌باشد چرا كه در آن رشد يافته، زندگي كرده و شاهد بزرگ شدن فرزندان خود بوده‌اند؛ برکت بودن سالمند و استفاده از تجربه پیامبرگونه ایشان جهت تبلیغ نبوده و خالی از محتوای واقعی نیست بلکه واقعیتی عینی را مطرح می‌نماید که بایستی شرایط و زمینه‌های بروز این عنایات الهی آماده گردد تا فرد، خانواده و جامعه از حضور سالمندان سالم و صالح بهره لازم را برده و در جهت توسعه و تعالی قرار گیرد.
با توجه به دریافت‌های آیات و روایات چنانچه سازمان‌های رفاهی یا حمایتی بخواهند خدماتی به سالمندان ارائه نمایند بایستی وظایف مندرج در این منابع را استخراج و بسان فرزندی صالح به اکرام سالمند قیام نمایند.
اسلام با محور قراردادن خانواده در حفظ و صيانت از آن اهتمام بسيار دارد چرا كه زمينه تربيت و رشد انساني در محيط محبت‌آمیز خانواده محقق مي‌گردد و زندگي سالمندان نیز از اين امر مستثني نمي‌باشد. (دقت گردد)
منبع: قرآن کریم برخی کتب احادیث
