زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

تعريفي براي آرامستان:
دوري جستن از پيكر بي‌روح انسان موجب زايش فضايي است به نام گورستان كه بسياري آن را تنها به عنوان خوابگاه مردگان مي‌شناسند و تعريف مي‌كنند؛ اما اين تعريف صوري است.
آرامستان (آرامستان يا فضاي آرامش‌بخش نامي است براي معرفي حال و هواي روحاني فضا كه شايسته‌تر از گورستان است) در تعريف دقيق، عامل اصلي و آغازگر معماري و ايجاد فضايي فرهنگي در شهرهاست. بسياري معتقدند كه معماري با آرامگاه و مقابر آغاز مي‌شود. به گفته ويل دورانت، «معماري باشكوه‌ترين هنر باستاني است كه از كار ساده آراستن گورها و نقش كردن ديوارهاي خارجي خانه آغاز شده است». هاروارد كالوين نيز در كتاب خود با عنوان «معماري و بعد از زندگي» مي‌نويسد: «معماري در اروپاي شمالي با آرامگاه آغاز مي‌گردد». مؤلفان «دايره المعارف آمريكا» نيز در مبحث آغاز معماري، از مقابر و زيگورات‌ها به عنوان عناصري كه معماري با آنها آغاز مي‌شود ياد مي‌كنند.
بدين ترتيب، به رغم ذهنيت غالب، آرامستان فضايي خودبه‌خود متروك نيست، بلكه متروك شده است؛ زيرا به آن توجه نشده و درست و سنجيده طراحي نگرديده است. با كمي تأمل مي‌توان دريافت كه آرامستان فضايي است كه درجاي‌جاي آن تكه‌هايي از فرهنگ هويداست. سنگي به زيبايي تراش خورده و گاه شعرهايي نيز بر آن نقش بسته است؛ در روي مقبره‌اي ديگر از مرگ و زندگي سخن به ميان آمده است؛ برگرفته از عمق فرهنگ و مذهب. اينها خود سخن مي‌گويند و نشان مي‌دهند كه ايرانيان چگونه به زندگي مي‌نگرند، مرگ را چگونه يافته‌اند و به چه اعتقاد دارند. همين‌ها تلويحاً مي‌گويند كه فضاي آرامستان را بايد فضايي فرهنگي برشمرد.
جايگاه آرامستان در شهر (مكانيابي، طراحي فضاي لازم، خدمات و تجهيزات، احداث آرامستان جديد، مديريت ونظارت):
يكي از محيط‌هاي عمومي كه در طول ايام سال مراجعين خاص و عام دارد، آرامستان‌ها هستند. در اين مكان به واسطه ماهيت كاركردي، از يك طرف مراجعين براي تكريم درگذشتگان خويش در روزهاي خاصي مراجعه مي‌كنند و از طرف ديگر در روزهاي ملي و يا جهت تفكر و عبرت، اين گونه مكان‌ها پذيراي افراد مختلفي است. به همين دليل در صورت بكارگيري شيوه‌‌هاي صحيح توسعه فضايي در آرامستان‌ها مي‌‌توان از حضور مردمي و تعلق خاطر آنها به اين مكان‌ها در جهت تقويت جنبه‌‌هاي تفريحي، گردشگري و فرهنگي شهر استفاده كرد و عملكردي چندگانه به اين فضا بخشيد. بدين ترتيب هر عملكرد، عملكردي ديگر را نيز به صورت تعاملي تقويت مي‌كند. به عنوان مثال، ايجاد جنبه‌‌هاي تفريحي و گردشگري در آرامستان، مكاني براي آرامش و تسكين ماتم‌زدگان و عزاداران به وجود مي‌آورد. آرامستان بايد به محلي تبديل شود كه تألمات روحي افرادي را كه عزيزان خود را از دست داده‌اند، افزون نكند و غمي بر غم‌هاي‌شان نيفزايد. اكثر سازمان‌هاي ذيربط در شهرهاي بزرگ با بكارگيري اين شيوه و برنامه‌ريزي مناسب براي تعيين عملكرد مجموعه و استفاده از ديدگاه‌هاي توسعه فضايي پايدار، اينگونه فضاها را به محيطي جذاب تبديل كرده‌اند كه در برخي شهرها بيشتر مراجعات مردمي به آرمستان‌ها به منظور طلب ثواب و گذران اوقات فراغت انجام مي‌شود و اين روند رو به افزايش است.
آرامستان‌ها از مهم‌ترين فضاهاي خدماتي هر شهر به شمار مي‌آيند كه نحوه ساماندهي آنها به منظور پاسخگويي به بخش مهمي از توقعات و نيازهاي انكارناپذير شهروندان، نيازمند برنامه‌ريزي جامع و دقيق است كه ابعاد و مقياس‌هاي مختلف را از سطوح كلان برنامه‌ريزي تا سطوح مياني و خرد در بر مي‌گيرد.
در سطح كلان، نحوه مكانيابي گورستان بر اساس مقياس شهر و مقتضيات سيستم شهر و در مراحل بعدي، يعني مقياس مياني و خرد، الگوي توسعه آرامستان و برنامه‌ريزي توسعه فضايي آن مطرح است.
اين مطلب به معناي ارتقاي كيفيت‌ فضايي، عملكردي و زيست محيطي آرامستان است كه با نيازهاي مردم و شهروندان تناسب دارد.
در واقع برنامه‌ريزي و طراحي آرامستان‌هاي شهري ريشه در فرهنگ و تحولات شهرسازي و معماري اسلامي ايران نيز دارد. معمولاً در گذشته، مكانيابي آرامستان‌ها با توجه به آموزه‌هاي ديني و فرهنگي و به عنوان مكاني مقدس كه مردم نسبت به آن تعلق خاطر ويژه دارند و در خاطرات و ذهنيات جمعي مردم شهر نيز داراي جايگاه و‌يژه‌اي است، صورت مي‌گرفت؛ اما امروزه آرامستان‌ها به دلايل زيست محيطي و عملكردي،‌ در خارج از شهرها احداث مي‌شوند و بر اساس اصول برنامه‌ريزي شهري، براي هر شهر تنها يك آرامستان در نظر گرفته مي‌شود. بنابراين، مساحت آرامستان‌ها در هر شهر كاملاً وابسته به جمعيت آن شهر است و بر اساس نرخ مرگ و مير شهر تعيين مي‌گردد كه مقياس از قبل تعيين‌شده‌اي ندارد. اما عملكردهاي هر آرامستان به دو عامل، يكي مساحت آرامستان و ديگري فاصله آرامستان از شهر، بستگي دارد. به طور كلي عوامل مؤثر بر مكانيابي آرامستان‌ها به دو دسته تقسيم مي‌شود: يكي عوامل مربوط به موقعيت يا «موقع» و ديگري عوامل مربوط به مكان يا «موضع». عوامل مربوط به موقعيت، عواملي هستند كه رابطه بين شهر و آرامستان را مشخص و موقعيت آرامستان را در ارتباط با شهر تعيين مي‌كنند. عوامل مكاني به ويژگي‌هاي محل قرارگيري آرامستان مربوط مي‌شود و اين نكته را مشخص مي‌سازد كه آيا محل انتخاب‌شده براي آرامستان، صرف نظر از موقعيت آن براي احداث آرامستان، مناسب هست يا خير. در حال حاضر، استانداردهاي معيني براي اندازه و مشخصات كلي كاركرد آرامستان ها وجود ندارد. اين در حالي است كه متأسفانه ضوابط و قوانين و مقررات خاصي براي برخورد با خاطيان و جلوگيري از دفن غيرمجاز اموات در آرامستان‌ها هم موجود نيست. اين خلاء قانوني صرفاً از طريق هماهنگي با دادگستري و نيروي انتظامي و بهداشت و درمان جبران مي‌شود.  با گسترش شهرها و افزايش جمعيت، نيازهاي جمعيت شهري براي خدمات‌رساني نيز افزايش پيدا كرده است. آرامستان‌ها به عنوان يكي از تجهيزات شهري ابتدا به صورت بسيار ساده و با كمترين تسهيلات طراحي مي‌شدند، اما به تدريج و با افزايش شمار درگذشتگان در اثر رشد شهرنشيني و تجمع آرامستان‌هاي شهري در يك نقطه، نياز به خدمات‌رساني و ايجاد تأسيسات جديد در آنها افزايش پيدا كرد؛ به گونه اي كه بدون ساماندهي مناسب اين خدمات، امكان استفاده مناسب از آرامستان ميسر نيست. اكنون بنا به شرايط روز، آرامستان‌ها نياز به تأسيسات و تجهيزات خاص دارند كه متأسفانه بيشتر شهرهاي كشور از اين تأسيسات محرومند. اين تجهيزات و تأسيسات شامل پاركينگ، غسالخانه، زباله‌سوز (البسه‌سوز)، سردخانه، مسجد، سالن سوگواري، راه‌ها و فضاي سبز، تصفيه‌خانه، درمانگاه، گلفروشي، بانك، امكانات و تجهيزات رايانه‌اي و نظاير اينهاست.
طبيعي است كه استقرار تأسيسات و تجهيزات جانبي آرامستان بايد از نظم و قاعده خاصي پيروي كند و تركيب و كنار هم قرارگيري آنها بايد به گونه‌اي باشد كه افراد مصيبت‌ديده، كه از نظر روحي رواني در شرايط خاصي قرار دارند، به راحتي و در كمترين زمان بتوانند از آنها استفاده نمايند. به عنوان مثال، مي‌توان به تأسيس شعبه ثبت احوال، بانك، چاپ اعلاميه ترحيم، ترمه و گلاب فروشي، محل نوشتن پارچه و تابلو، نمايندگي روزنامه‌ها براي چاپ اعلاميه ترحيم، مداح، اكو و نظاير اينها در يك مكان اشاره كرد. سازمان بهشت زهرا (س) و شهرداري تهران با تجميع و ساماندهي خدمات مورد نياز مراجعه‌كنندگان در يك مكان در اين زمينه موفق بوده است.
مزيت تجميع و ساماندهي اين خدمات در آرامستان به قرار زير است:
1- دسترسي آسان مراجعه كنندگان به خدمات مورد نياز
2- كاهش هزينه و زمان ناشي از مراجعه وابستگان براي دسترسي به اين خدمات در سطح شهر
3- كاهش حجم ترافيكي ناشي از مراجعه وابستگان به ادارات و اماكن متعدد
مشكلي كه اخيراً گريبانگير آرامستان‌هاي كلانشهرها و ديگر شهرهاي بزرگ كشور شده، تكميل ظرفيت آرامستان‌ها در اين شهرهاست كه در سال‌هاي آتي مي‌تواند به يكي از بحران‌هاي شهري تبديل گردد. ضرورت ايجاد آرامستان دوم و سوم در شهرها فقط به خاطر تكميل ظرفيت كنوني آنها نيست، بلكه بعد مسافت آرامستان‌هاي كنوني نيز براي شهروندان بسيار مشكل‌زا شده و دسترسي به آنها را براي زيارت اهل قبور با مشكل همراه كرده است. بدين منظور، به نظر مي‌رسد بايد به فكر ايجاد آرامستان در جهات مختلف شهرها (بويژه در كلانشهرها) بود.
دراغلب شهرها آرامستان‌هاي متعدد با مديريت‌هاي مختلف وجود دارند كه اين خود نظارت بر آنها را مشكل مي‌سازد. درحال حاضر آرامستان‌ها به سه گونه اداره مي‌شوند: بعضي در اختيار اوقاف هستند، در شهرهاي بزرگ زير نظر سازمان‌هاي وابسته به شهرداري و در شهرهاي كوچك مستقيماً زير نظر شهرداري‌ها اداره مي‌شوند. يكي از مشكلات مديريت آرامستان در شهرها، معضل دفن غيرمجاز در آرامستان‌هاي محلي و متروكه و قرار گرفتن آنها در بافت مسكوني است؛ لذا اولين مشكل مديريت و نظارت شهرداري بر آرامستان‌هاي متروك شهري، بحث تملك زمين آنهاست. بعضي از اين آرامستان‌ها املاك موقوفه‌اي هستند كه در اختيار اوقاف قرار دارند و بعضي ديگر هم در اختيار منابع طبيعي است كه كسب مالكيت اين آرامستان‌ها جهت جلوگيري از دفن جديد در آنها، براي شهرداري‌ها مشكل است. از سوي ديگر، تعطيلي آرامستان‌هاي داخل شهر و انتقال درگذشتگان به آرامستان مركزي – كه معمولاً در خارج از شهرها واقع است – ممكن است با واكنش‌هاي مردمي همراه باشد. مسأله ديگري كه باعث عدم استقبال شهروندان از آرامستان‌هاي خارج از شهر مي‌شود، فاصله آرامستان‌هاي جديد از شهرهاست كه رفتن به آنجا هزينه و زمان زيادي را مي‌طلبد. بدين منظور، لازم است شهرداري‌ها پيش از احداث آرامستان‌هاي جديد، خدمات لازم، از جمله وسايل اياب و ذهاب مناسب براي دسترسي به آرامستان را براي شهروندان فراهم سازند. ضمن اينكه منافع فرهنگي، اجتماعي و بهداشتي همه شهروندان ايجاب مي‌كند كه كليه آرامستان‌هاي واقع در محدوده استحفاظي شهرها تحت مديريت واحد (يعني شهرداري يا يكي از سازمان‌هاي وابسته به آنها) قرار گيرند تا بتوان با داشتن آمار دقيق، درست و روزآمد، مديريت صحيح و كارآمدي جهت حفظ، نگهداري و برنامه‌ريزي براي گسترش آرامستان‌ها اعمال نمود.
مسائل و مشكلات:
يكي از مسائل مهمي كه اكنون گريبانگير بسياري از شهرهاي كشور است، موضوع عدم توجه جدي به مكانيابي آرامستان‌ها و برخورد غيراصولي و خارج از ضوابط شهرسازي با اين امر است. رعايت فاصله مناسب از شهر (به دليل مسائل ترافيكي،‌ آلودگي محيطي، اشغال فضاي شهري و...)، توجه به جهت توسعه آتي شهر، حسن همجواري‌ها و جهت وزش بادهاي غالب، از عمده‌ترين مسائلي است كه ‌بايد در مكانيابي آرامستان‌ها مد نظر قرار گيرد. همسو با اين ديدگاه،‌ داير بودن آرامستان‌هايي كه منطقاً ‌بايد متروك باشند، برنامه‌ريزي‌هاي كوتاه‌مدت (مثل مبلمان شهري) و بلندمدت (همچون برنامه‌هاي جامع شهري) را مختل و با پيامدهاي پيش‌بيني‌نشده مواجه ساخته است.
نيازمندي‌ها:
با توجه به مطالب گفته‌شده و رويكرد علمي شهرسازي امروز، مواردي كه در زير به آنها اشاره مي‌شود، به عنوان مهم‌ترين نيازها در زمينه ساماندهي آرامستان‌هاي موجود كشور مطرح مي‌باشند:
توسعه فضاي سبز آرامستان‌ها و استفاده بهينه از خاك آن
توسعه خيابان‌ها و معابر به منظور ايجاد ترافيك روان و سريع خودروها
ساماندهي آرامستان‌هاي متروك در سطح شهرها و تغيير كاربري آنها به عنوان مكان‌هاي فرهنگي، پارك‌هاي شهري و...
انتخاب محل آرامستان‌هاي نوبنيان، با در نظر گرفتن امكان تصرف زمين‌هاي همجوار براي توسعه آتي
مجهز نمودن آرامستان‌ها به ماشين‌آلات و تجهيزات مورد نياز
نظافت محوطه آرامستان‌ها و بالا بردن سطح كيفي فضاهاي موجود در آنها
ايجاد طرح مكانيزاسيون و رايانه‌‌اي كردن امور آرامستان‌ها، بويژه در بخش اطلاعات و آمار
دگرگوني و بهبود حمل و نقل در آرامستان‌ها
اصلاح قوانين و آيين‌نامه‌هاي مربوط به آرامستان‌ها و تدوين ضوابط و مقررات جديد جهت انتظام آرامستان‌ها
استفاده بهينه از زمين و ايجاد قبور دوطبقه يا بيشتر
ايجاد راهكارهايي مناسب براي معافيت سازمان‌هاي اداره‌كننده آرامستان‌ها از عوارض و ماليات، با توجه به استقلال مالي آ‌نها و تخفيف ويژه در مصرف انرژي (آب، برق و گاز)
توجه به استانداردهاي لازم و رعايت مسائل زيست محيطي و شرعي در تمامي امور آرامستان‌ها
جلوگيري از دفن غيرمجاز در آرامستان‌هاي محلي و متروك
ايجاد مديريت يكپارچه (واحد) آرامستان‌ها در كشور
برنامه‌ريزي و تدوين راهكارهاي مناسب براي برگزاري نشست‌ها و گردهمايي مديران و مسؤولان اداره‌كننده آرامستان‌ها به منظور تبادل نظر و تشريك مساعي در حل مشكلات
ايجاد راهكارهاي مناسب براي قرار دادن كليه مشاغل آرامستان‌ها در زمره مشاغل سخت و زيان‌آور
جمع‌بندي و نتيجه‌گيري:
با عنايت به اينكه آرامستان‌هاي شهري كشور از حيث عملكردي در يكي از سه وضعيت فعال، نيمه‌فعال و متروك قرار دارند و در بررسي‌هاي صورت‌گرفته نيز مشخص شده است كه اين آرامستان‌ها از زواياي مختلف (از جمله نحوه مديريت، مكان گزيني و...) دچار آشفتگي و نوعي عدم ساماندهي هستند، لذا تدوين طرح جامع مطالعات براي آنها ضروري به نظر مي‌رسد. مهم ترين هدفي كه براي اين موضوع متصور است، برنامه‌ريزي براي استفاده بهينه و ساماندهي وضعيت آرامستان‌ها و در نهايت ارتقاي سطح خدمات عمومي شهر و رفاه شهروندان است؛ ضمن اينكه در چارچوب نظري طرح جامع مطالعاتي آرامستان‌هاي كشور مشخص مي‌شود كه آيا مي‌توان براي تمام شهرهاي كشور به صورت كلي طرح جامع تدوين نمود يا اينكه شرايط و موقعيت اقليمي، طبيعي، فرهنگي و اجتماعي هر شهر و منطقه در كشور ايجاب مي‌كند براي هر شهر طرح جامع جداگانه‌اي تهيه و تدوين گردد. همچنين بايد برداشت و تصور منفي كه از آرامستان‌ها وجود دارد به تدريج از اذهان شهروندان زدود شود و آرامستان به فضايي مطلوب تبديل گردد. اين كار از طريق آموزش و در مراحل بعد، تغيير در طراحي فضاهاي داخلي آرامستان‌ها و تبديل آنها به يك مكان فرهنگي - اجتماعي امكان‌پذ ير است و با آرامستان نبايد به عنوان مكاني متروك و رهاشده برخورد شود.
منابع در دفتر مجله موجود است.