به يك تعريف ساده «زمين لرزه» يا «زلزله» عبارت است از «آزاد شدن ناگهاني انرژي انباشته شده در پوسته زمين»
كشور ما روي يكي از كمربندهاي زلزله به نام كمربند «آلپايد» يا «آلپ- هيماليا» قرار گرفته است. اين كمربند از رشته كوه‌هاي هيماليا در شرق آسيا شروع شده و پس از عبور از ايران و تركيه تا درياي مديترانه ادامه مي‌يابد. كمربند مزبور از لرزه خيزترين مناطق جهان به شمار مي‌رود، از اين نظر كشور ما تاكنون بارها شاهد زلزله‌هاي مصيبت‌بار بوده است. از جمله:
زلزله بويين زهرا در اول شهريور ماه 1341
زلزله دشت بياض در نهم شهريور ماه 1347
زلزله طبس در بيست و پنجم شهريور ماه 1357
زلزله گيلان و زنجان در سي‌و يكم خرداد ماه 1369
زلزله بم در پنجم دي‌ماه 1382
مهم‌ترين عامل تلفات شديد انساني و خسارت‌هاي سنگين اقتصادي ناشي از زلزله‌هاي رخ داده در كشور، عدم رعايت اصول و ضوابط ساختمان سازي و احداث بناهاي به شدت آسيب‌پذير مي‌باشد. بنابراين، با ساختمان‌سازي توسط مهندسان متعهد، متخصص و با تجربه براساس ضوابط و قوانين مربوطه از جمله رعايت «استاندارد 2800 ايران» مي‌توان به نحو چشمگيري از بروز خرابي‌‌ها و پيامد وخيم آن از جمله تلفات شديد انساني و خسارت‌هاي سنگين مالي پيشگيري نمود.
نكته مهم بعدي آمادگي عمومي براي رويارويي با «زلزله» مي‌باشد. به شكلي كه پس از كسب آمادگي‌هاي لازم، زلزله به عنوان يك پديده طبيعي روزمره تلقي گردد. بروشور حاضر گامي است، هر چند كوچك، در زمينه كمك به كسب اين آمادگي‌ها.
قبل از وقوع زلزله
تهيه برنامه خانوادگي:
در شرايط عادي و بدون ايجاد ترس و وحشت، با مشاركت و همفكري همه اعضاء خانواده به منظور آشنايي بيشتر با موضوع، تعيين خط مشي، تهيه اقلام، كسب اطلاعات لازم، توانمندسازي اعضاء خانواده، تعيين وظايف و مسئوليت‌هاي هر يك از افراد خانواده با توجه به توانايي و قابليت‌هاي ايشان، برنامه‌اي را مدون فرمايند. تعيين ضريب آسيب‌پذيري خانه: با مراجعه به افراد متخصص و مطلع، اطمينان يابيد كه آيا ساختمان از استحكام لازم برخوردار است؟ و يا نيازمند مقاوم سازي است؟
فرار به بيرون و يا پناه گرفتن در داخل خانه:
آيا از بدو آگاهي از زلزله تا لحظه شروع آن مي‌توان طي كمتر از 10 ثانيه به طور صحيح و ايمن از خانه خارج شد؟ و آيا در خارج از بنا فضاي باز، ايمن و كاملا بي‌خطر در دسترس است؟ و يا به علل مختلف مثل زندگي در آپارتمان چند طبقه و ... اين امر منتفي است و بايد هنگام زلزله در داخل خانه پناه گرفت؟
مشخص نمودن نقاط امن و خطرناك: كنار ديوارهاي محكم داخلي، زيرميزهاي محكم، داخل چهارچوب درها، به شرطي كه چيزي مثل شيشه در بالاي آن نباشد، از محل‌هاي امن براي پناه گرفتن در خانه هنگام وقوع زلزله است. داخل آشپزخانه، زير سقف‌هاي وسيع، كنار پنجره‌ها، كنار ديوارهاي خارجي از محل‌هاي خطرناك خانه است.
مرتب كردن خروجي اضطراري:
مسير منتهي به در خروجي آپارتمان خود را از هر نوع وسيله و لوازمي كه مي‌تواند باعث دست و پاگيري شود «ايمن سازي» نماييد. همچنين راه‌پله اضطراري و به طور كلي همه مسير خروج اضطراري را از هر نوع وسيله اضافي پاكسازي نماييد. توجه داشته باشيد در تمام مواضع اضطراري، از جمله هنگام وقوع زلزله، نبايستي از «آسانسور» استفاده نمود.
تثبيت و محكم كردن وسايل خانه: كليه لوسترها، چراغ‌ها، آينه‌ها، همچنين كمد، كتابخانه، قفسه ظروف و به طور كلي تمام وسايل و لوازمي كه ممكن است در اثر تكان‌‌هاي زلزله، با واژگوني و سقوط خود باعث خطر شوند را در جاي مناسب خود، محكم كنيد. محل خواب بايستي از اين گونه وسايل و همچنين از پنجره‌ها به طور مطمئن دور باشد.
تهيه اقلام اضطراري:
در يك ساك، كوله‌پشتي، كيف و ... اقلام مورد نياز شرايط اضطراري را جاي دهيد. آن را در محل امن و مناسبي كه فوري در دسترس باشد نگهداري نماييد. محتويات اين كيف بايستي زماني كه در خارج از خانه پناه گرفته و به علت شرايط بحراني، مثل زلزله، بسياري از امكانات موجود نمي‌باشد، حوائج اوليه خانواده را براي 72 ساعت تأمين نمايد. جعبه كمك‌هاي اوليه، مقداري مواد غذايي (بي‌نياز از يخچال و آماده مصرف مثل نان، بيسكويت، خرما، گردو، كنسرو و ...)، آب (3 ليتر براي هر نفر در روز)، راديو ترانزيستوري و باطري اضافي، چراغ قوه (با باطري اضافي)، شمع، مقداري لباس، زيرانداز، مواد بهداشتي (مثل صابون، مواد ضدعفوني، پركلرين، دستمال كاغذي) چند كيسه پلاستيكي و ... اقلام اساسي اين كيف را شامل مي‌شوند. چنانچه فردي از افراد خانواده داروي خاصي مصرف مي‌كند مقدار كافي از دارو يا داروهاي مورد نياز براي مدت 72 ساعت، چنانچه نوزاد در خانواده باشد، مقداري غذاي كودك و ساير ضروريات وي، از ديگر اقلام اين كيف مي‌باشد. يك «چادر كوهنوردي» و يا ساير چادرهاي سريع‌الاحداث، مجموعه وسايل اضطراري را كامل مي‌كند.
كسب اطلاعات و مهارت‌هاي لازم:
با مراجعه به «جمعيت هلال‌احمر جمهوري اسلامي ايران» مهارت‌هاي لازم در مورد كمك‌هاي اوليه پزشكي و ساير مهارت‌هاي مورد نياز براي رويارويي با شرايط اضطراري را بياموزيد. همچنين، با مراجعه به «سازمان آتش‌نشاني و خدمات ايمني» اطلاعات مورد نياز براي پيشگيري و مقابله با آتش‌سوزي را بياموزيد. طرز صحيح استفاده از «كپسول آتش‌نشاني» را به طور عملي فرا گيريد. يك عدد كپسول آتش‌نشاني 6 كيلويي از نوع «پودر و گاز چند حالته» تهيه كرده و در محل مناسبي كه فوري در دسترس باشد قرار دهيد. اين مهارت‌ها را به ديگر اعضاء خانواده ياد دهيد.
تعيين محل استقرار:
در نزديكي منزل، به طور مثال در بوستان (يا پارك) نزديك منزل، محل مناسب و امني را به عنوان محل استقرار تعيين نماييد. تمام اعضاء خانواده بايد بدانند چنانچه هنگام وقوع زلزله، خارج از منزل باشند، ساير اعضاء خانواده به اين محل آمده و در آنجا مستقر خواهند شد. بنابراين، ايشان نيز بايد در اين محل به خانواده ملحق شوند.
تمرين كنيد: حداقل 2 بار در سال به فرض وقوع زلزله، آنچه را كه در اين مورد آموخته‌ايد، همراه تمام اعضاء خانواده تمرين نماييد. بسيار مفيد خواهد بود، در يكي از اين تمرين‌ها، كيف اقلام اضطراري را برداشته، از خانه خارج شده و در «محل استقرار» خود، زندگي در شرايط اضطراري را تجربه نماييد.
هنگام وقوع زلزله:
حفظ خونسردي:
در تمام موارد اضطراري خونسردي خود را حفظ كنيد، به ياد خداوند مهربان بوده و از وي كمك بخواهيد. بدين ترتيب از عكس‌العمل‌هاي اشتباه و خطرناك، اتلاف وقت و ... جلوگيري خواهد شد.
با احساس اولين لرزه‌ها: كليه منابع حرارتي و اجاق گاز را خاموش كنيد. در محل‌هاي امن پناه بگيريد، تا پايان لرزه‌ها در همان‌جا باقي بمانيد. در صورت امكان يكي از درب‌ها يا پنجره‌ها را باز بگذاريد، تا بعدا به عنوان خروجي اضطراري از آن استفاده نماييد. چنانچه هنگام خواب زلزله رخ داد، به زير تختخواب برويد و يا سر و صورت خود را با بالش محافظت كنيد.
چنانچه در راه‌پله هستيد، از پايين رفتن خودداري كنيد. روي راه‌پله به طرف ديوار و نه به طرف نرده‌ها نشسته و با قرار دادن دست‌ها روي سر و صورت، خود را حفاظت كنيد.
در تمام موارد اضطراري «كمترين حفاظت بهتر از هيچ است»
چنانچه در فضاي باز هستيد، از درخت‌ها، ديوارها، تيرهاي برق و ... دور شويد. بنشينيد و سر و صورت خود را با دست‌ها حفاظت كنيد.
چنانچه در اماكني مثل ورزشگاه، فروشگاه، سينما و ... هستيد، از هجوم به طرف خروجي‌ها خودداري نماييد. از اجسام خطرناك مثل ويترين، قفسه و ... دوري كنيد، در محل مناسبي پناه بگيريد.
چنانچه در خودروي خود در حال حركت هستيد، از ترمز ناگهاني اجتناب كنيد، با حفظ احتياط به منتهي اليه سمت راست خيابان رفته در محل مناسب و امني توقف كنيد. چنانچه در مترو، قطار، اتوبوس و ... هستيد، ميله‌ها و دستگيره‌ها را محكم بگيريد. از هياهو اجتناب نماييد. به طرف خروجي‌ها هجوم نبريد، به دستور مسئولين توجه فرماييد. چنانچه در مناطق ساحلي هستيد، به فوريت از دريا دور شده و به مناطق مرتفع برويد. خطر «سونامي» را فراموش نفرماييد.
بعد از زلزله
حفظ خونسردي:
به لطف خداوند تاكنون سالم مانده‌ايد، به اميد خدا و با رعايت اصول ايمني در ادامه نيز از خطر در امان خواهيد بود. ديگر اعضاء خانواده را نيز به آرامش دعوت كنيد، بدين ترتيب از عكس‌العمل‌هاي خطرناك مثل پرتاب خود به بيرون، هجوم به خروجي‌ها و ... جلوگيري مي‌شود. از سلامتي خود و ديگر اعضاء خانواده مطمئن شويد. احتمال «پس لرزه» وجود دارد «آمادگي» خود را حفظ كنيد.
• چنانچه خروج از منزل الزامي است، از هجوم به درب خروج اجتناب كنيد. توجه فرماييد به احتمال زياد كف اتاق مملو از شيشه شكسته است به ويژه چنانچه از ايمن‌سازي شيشه‌ها، آئينه‌ها و ... كوتاهي شده باشد، جهت اجتناب از جراحت، پاها را به وسيله هر چيز در دسترس اعم از پوشيدن كفش و دمپايي، پيچيدن پارچه، ملحفه و روتختي و ... حفاظت كنيد. به آرامي و به دقت گام برداريد و مراقب گام‌هاي خود باشيد.
• چنانچه حادثه در شب و تاريكي هوا اتفاق افتاده، كبريت يا فندك روشن نكنيد، از چراغ قوه استفاده فرماييد. بنابراين، از قبل در هر يك از اتاق‌ها، آشپزخانه، هال و پذيرايي و ... يك عدد چراغ قوه كوچك و ارزان قيمت در محل مناسبي كه فوري در دسترس باشد، قرار دهيد.
• يك خطر عمده بعد از زلزله، «آتش‌سوزي» مي‌باشد، جهت پيشگيري، شير اصلي گاز را ببنديد، برق را از فيوز اصلي قطع كنيد. آتش‌سوزي‌هاي جزئي احتمالي را به كمك كپسول آتش‌نشاني در نطفه خفه كنيد.
• همسايه‌ها را بدون ايجاد وحشت صدا كنيد، تا از سلامتي آنها مطمئن شويد و آنها را در جريان سلامتي خود قرار دهيد.
• از بدو شروع حادثه كودكان، افراد مسن، بيمار و يا ناتوان و كم‌توان را حمايت كنيد. هنگام ترك منزل در صورت امكان فلكه اصلي آب را ببنديد.
• كيف اقلام اضطراري را برداشته و به همراه تمام اعضاء خانواده به «محل استقرار» رفته و در آنجا مستقر شويد. حتي‌‌الامكان از اتومبيل استفاده نكنيد.
• از تلفن ثابت و همراه، به جز در موارد خيلي ضروري استفاده نكنيد.
• از بدو شروع حادثه راديو را روشن كرده، طبق دستور مقامات عمل فرماييد.
• از سيم‌ها و كابل‌هاي برق پراكنده در اطراف دوري كنيد.
• به كمك همسايه‌ها اولين گروه‌هاي امداد و نجات محلي را سازمان دهيد. مجروحين را مداوا كنيد. از حركت دادن مصدميني كه به سختي آسيب ديده‌اند خودداري نماييد، مگر آنكه خطر ديگري مثل حريق، سقوط اجسام و ... آنها را تهديد كند.
• جهت تسريع عبور و مرور نيروهاي امداد، از تجمع در خيابان‌ها خودداري نماييد. از تجمع در محل‌هاي آسيب‌ديده، به قصد كنجكاوي و تماشا، جدا خودداري فرماييد.
• چنانچه قصد كمك داريد، در محدوده تخصص، امكانات و توانايي خود عمل فرماييد. بعضي اقدامات به ظاهر كمكي ممكن است وخامت اوضاع را افزايش دهد! به عنوان مثال، رفتن به روي آوارها مي‌تواند راه هوا و روزنه اميد زير آوار مانده‌ها را مسدود كند.!
• دستورات مقامات محلي و نيروهاي امدادي را به طور كامل مراعات فرماييد. طبق دستور ايشان و در محدود درخواست آنها كمك كنيد.
• به شايعات توجه نفرماييد. جهت كسب اطلاعات به راديو گوش دهيد.
• از جمله واجبات بعد از وقوع زلزله «نماز آيات» مي‌باشد. با انجام آن علاوه بر اداي فريضه، آرامش و روحيه خود را تقويت كرده، با توانايي بيشتر ساعت‌هاي سخت رويارويي با بحران را سپري فرماييد.
