زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

گفتگو: رضا حسینمرد ی ؛ روزنامه‌نگار

تحریریه زندگی آنلاین : دکتر داود وهاب‌زاده متولد سال 1357 شهرستان بوکان از توابع آذربایجان غربی است. وی تحصیلات مقدماتی تا پایان دبیرستان را در مدارس محل زادگاه خود به عنوان دانش‌آموز ممتاز با موفقیت گذراند و پس از شرکت در کنکور سال 1376 موفق به پذیرش در رشته کارشناسی تغذیه دانشگاه علوم پزشکی اهواز شد. سال 1380 پس از اتمام دوره کارشناسی تغذیه به شهر زادگاه خود بازگشت و طی مدت دو سال به عنوان پیام‌آور بهداشت در واحد بهداشت خانواده شهرستان بوکان به خدمت مشغول شد؛ در همین شرایط سال 1382 در مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه علوم پزشکی اهواز پذیرفته شد و سال 1385 مقطع کارشناسی ارشد را با موفقیت به پایان رساند و پس از شرکت در آزمون استخدامی در دانشگاه علوم پزشکی آذربایجان غربی با عنوان کارشناس ارشد تغذیه و مدیر داخلی یکی از بیمارستان‌های شهر مشغول به خدمت شد. وی همچنین در معاونت درمان دانشگاه نیز همکاری داشت، اما سال 1391 در آزمون دکترای تغذیه پذیرفته شد و در نهایت شهریور سال 1396 موفق به اخذ مدرک دکترای تخصصی تغذیه از دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی شد.

دکتر وهاب‌زاده ادامه فعالیت‌های شغلی و حرفه‌ای خود را در معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی آذربایجان سپری کرد. مدتی بعد با شرکت در فراخوان جذب هیات علمی که درخواست آن را برای دانشگاه‌های علوم پزشکی کرمانشاه و ایلام داده بود، در نهایت به عنوان عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایلام پذیرفته شد.

وی از سال 1398 تا کنون در دانشگاه علوم پزشکی ایلام به عنوان عضو هیات علمی در حال تدریس و همکاری است و تا چندی پیش نیز معاون آموزشی دانشکده پزشکی این دانشگاه بود.

وی در بخشی از خاطرات خود می‌گوید: از دوران دبیرستان علاقه فراوانی به تحصیل در رشته‌هایی داشتم که وسعت و گستردگی خاصی در علم دارند و بدین ترتیب عطش علمی خودم را در رشته «تغذیه» برطرف کردم.

با این مقدمه به گفتگوی اختصاصی با دکتر داود وهاب‌زاده پرداختیم که خواندن آن بر دانش شما خواهد افزود.

بیشتربخوانید:

بهترین ویتامین ها برای سلامت پوست

تغذیه یکی از علوم گسترده در دنیا

رشته تغذیه به عنوان یک دانش جامع و گسترده با تمام اجزاء و ارگان‌های بدن در ارتباط است؛ همانند ساختن یک ساختمان که باید مصالح را از راه‌های مختلف جزء به جزء به میزان لازم به مقصد رساند، غذا و تغذیه نیز احتیاجات تک‌تک سلول‌های بدن را از مسیرهای مختلف برطرف می‌کند. نکته مهم اینجا است که اگر در یک پروژه ساختمانی به عنوان مثال یک تن سیمان یا ماسه یا آجر نیاز است، باید فقط به همین میزان تهیه و تامین کرد؛ در مورد تغذیه نیز همین مساله مطرح است، یعنی مواد غذایی باید در حد نیاز بدن تامین شود و از مصرف مواد غذایی مازاد می‌بایست پرهیز کرد. یعنی کربوهیدرات، پروتئین، چربی، ویتامین‌ها و املاح به اندازه نیاز بدن باید تامین شود. هر ترکیبی درون بدن از مواد غذایی ساخته می‌شود که با خوردن غذا به بدن می‌رسد؛ مثلا گلیکو پروتئین یا هورمونی مثل انسولین و ... همگی از اجزای غذایی ساخته شده است و هورمون انسولین از قرار گرفتن تعداد مشخصی اسید‌آمینه در ساختار مشخص در بدن تولید می‌شود. هورمونی به نام کورتیزول که موجب کاهش التهاب و درد در بدن می‌گردد، از کلسترول ساخته می‌شود. سروتونین که باعث سرخوشی و بهبود احوال ما می‌شود، از اسید آمینه تریپتوفان در بدن ساخته می‌شود. اسیدهای آمینه اجزاء تولید‌کننده پروتئین‌ها هستند و کلسترول و انواع استرول‌های دیگر نیز در ساخت سایر ترکیبات نقش دارند. علم تغذیه علم گسترده‌ای است که در برگیرنده خیلی از علوم پایه از جمله فیزیولوژی، بیوشیمی، آناتومی و ... می‌باشد و همه اجزایی که در مسیرهای فیزیولوژیک و بیوشیمیایی وارد می‌شود، یا در ساختار بافت و اندام‌ها قرار می‌گیرد، همگی از تغذیه منشاء گرفته است.

علم تغذیه هنوز ابعاد ناشناخته فراوانی دارد

بسیاری از رشته‌های گروه پزشکی مثلا فیزیوتراپی به عملکرد در محدوده مشخصی از اختصاصات بدن می‌پردازد، ولی رشته تغذیه عمومیت بیشتری دارد و غالبا بستری برای مطالعه در سایر علوم فراهم می‌سازد و ارتباط با خیلی از حوزه‌ها دارد و این از ماهیت این رشته نشأت می‌گیرد، که پایه‌ای برای مطالعه در سایر علوم فراهم می‌سازد، البته نقایصی وجود دارد که تصور می‌شود به این دلیل است که تغذیه در برخی امور سلامت هنوز جایگاه واقعی خود را پیدا نکرده است و برای برخی افراد یا بیماری‌ها تصور می‌شود که کارآیی نداشته باشد. در حالی که به یقین با تغذیه می‌توان حداکثر سلامتی را حفظ کرد و بهترین مسیر درمانی را طی نمود. تغذیه همچنین می‌تواند کمک‌کننده خوبی برای کاهش یا تعدیل مصرف دارو در بیماری‌ها باشد. اگر شیوه تغذیه افراد صحیح باشد، به بسیاری از بیماری‌ها می‌توان فائق آمد یا از بروز آن‌ها تا حد زیادی پیشگیری کرد و یا درمان‌ها را بهتر و کوتاه‌تر مدیریت نمود.

بیشتربخوانید:

مصرف غذای خانگی سالم ، راهی به‌سوی تحکیم روابط خانوادگی

پایان‌نامه‌های کاربردی در تغذیه

من پایان‌نامه کارشناسی ارشد را با جناب دکتر مجید کار‌اندیش یکی از استادان خوب و از دانش‌آموختگان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی گذراندم. موضوع این پایان‌نامه در مورد سوء‌تغذیه کودکان کمتر از سه سال بود. تغذیه کودکان به ویژه کودکان زیر سه سال از ویژگی‌های خاص و به نوعی بحرانی برخوردار است، چون در زمان‌های مختلف رشد بچه، مراحل تغذیه تفاوت دارد و از ویژگی‌های خاص و متفاوتی برخوردار است.

در این دوران تغذیه با شیر مادر، تغذیه تکمیلی و تغذیه سر سفره خانواده وجود دارد. به همین دلیل تغذیه تا سن سه سالگی از پیچیدگی‌های خاصی برخوردار است. هر کدام از این مراحل وقتی به مرحله بعدی تغییر پیدا می‌کند، نیاز به مراقبت‌های اختصاصی توسط والدین دارد.

غذاهایی که آماده می‌شود، باید بر اساس اصول خاصی بوده و دارای تنوع ویژه‌ای از نظر اقلام غذایی و جزئیات آن باشد. حتی گرفتن کودک از شیر نیز در این دوران باید بر اساس اصول خاص انجام گرفته و مقدمات ویژه‌ای نیاز دارد و این نکات بر اهمیت تغذیه کودکان زیر 36 ماه می‌افزاید. عنوان دقیق پایان‌نامه دوره ارشد اینجانب «بررسی عوامل تغذیه‌ای موثر بر تاخیر رشد کودکان سه تا سی و شش ماهه اهواز» بود.

برای مقطع دکترای تخصصی نیز بر اساس علاقه‌مندی و سابقه ذهنی مربوط به زمانی که در بیمارستان کارمند دانشگاه بودم و در زمینه تغذیه بالینی کار می‌کردم، به مساله‌ای پرداختم که در بیمارستان‌ها مغفول بود و من به آن خیلی فکر می‌کردم. ضرورت توجه به «تغذیه بالینی و بالاخص تغذیه در بخش‌های ویژه» یک نیاز اساسی مراقبت در این بخش است، البته در همین زمان موضوع فارماکولوژی نیز برای من حائز اهمیت بود، که در قالب 8 واحد از دروس اختیاری آن را طی کردم. بدین ترتیب و با راهنمایی استاد محترم دکتر زهرا شریعت‌پناهی عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در این خصوص، یعنی تغذیه بیماران بستری در بخش مراقبت‌های ویژه مطالعه کردم.

پایش قند خون در بیماران بستری در بخش مراقبت‌های ویژه خیلی مهم است. در این بخش عوامل مختلفی وجود دارد که می‌تواند قند خون را با نوساناتی روبرو کند. یکی از بحث‌ها و موضوعات مهم نوع غذایی است که برای این بیماران تجویز می‌شود.

مقایسه رژیم پرچرب و کم‌کربوهیدرات با رژیم غذایی کم‌چرب پرکربوهیدرات در بیماران بستری در بخش ویژه موضوع اصلی پایان‌نامه دکترای تخصصی من بود. نتیجه این بود که رژیم غذایی پر‌چرب، اما کم‌کربوهیدرات قند خون این بیماران را کمتر بالا می‌برد. ما از فرمول‌های دست‌ساز و ساخته شده در بیمارستان برای تک‌تک بیماران استفاده کردیم و از گاواژهای کم‌چرب و پرکربوهیدرات در مقایسه با پرچرب و   کم‌کربوهیدرات که به تایید استادان بیمارستان رسیده بود، برای بیماران استفاده کردیم. نتیجه نهایی این بود که میزان قند خون افراد دریافت‌کننده رژیم غذایی پرچرب با کربوهیدرات کم، کاهش داشت و در مقایسه با گروه مخالف مشهود بود، ولی این تفاوت از نظر آماری معنی‌دار نبود. میزان بروز عفونت، زخم و مسائل گوارشی این بیماران نیز تحت بررسی قرار گرفتند، که تفاوت معنی‌داری نشان داد.

اصل در تغذیه سالم تامین «سیری سلولی» است

عادت‌های غذایی مختلفی در میان هموطنان وجود دارد، اما نکته مهم این است که نقش مسائل اقتصادی، فقر و کمبود درآمد، سطح سواد ناکافی در میان برخی از مناطق از جمله مناطق غرب کشور برجسته است.

امروزه طبق یک الگوی مشهود، ثروتمندان دنیا، کمتر چاق هستند و افراد فقیر بیشتر چاق می‌باشند. افراد ثروتمند مواد غذایی کربوهیدراتی کمتر مصرف می‌کنند، ولی افراد با درآمد کم مجبورند با مواد غذایی پر‌کربوهیدرات و نان، شکم خود را پر کنند. به همین خاطر میزان مصرف قند، نمک و روغن، نان و غلات، کیک و شیرینی‌ها در این خانواده‌های کم‌درآمد بیشتر است. پایین بودن سطح دانش تغذیه‌ای و نبود آشپزی سالم در خانواده‌های با سطح درآمد پایین نیز از جمله عوامل موثر دیگری محسوب می‌شود، که تاثیرگذارند.

اصل تغذیه سالم تامین «سیری سلولی» است و «سیری شکمی» یک عامل مردود محسوب می‌شود. باید در تمام هفت روز هفته و ساعات شبانه‌روز از همه گروه‌های هرم غذایی مصرف کرد تا بدن دچار مشکل نشود. تغذیه نامتعادل یکی از مهم‌ترین مشکلات دنیای امروز است، که به دنبال آن بروز برخی بیماری‌ها را به همراه خواهد داشت. اگر املاح و ویتامین‌ها همراه مواد غذایی به اندازه کافی مصرف نشود، بدن با مشکلات سوء‌جذب مواجه خواهد شد، چون این ریز‌مغذی‌ها (املاح و ویتامین‌ها) نقش کاتالیزور و تسهیل‌کننده فرایند تغذیه و جذب در بدن را دارند. بدون ریز‌مغذی‌ها نتیجه مثبت تغذیه‌ای حاصل نمی‌شود.

بیماری‌های شایع در غرب کشور

از سال 1398 به اتفاق همکاران گروه تغذیه دانشگاه علوم پزشکی ایلام را پایه‌گذاری کردیم که تا کنون با دو نفر دیگر از همکاران که هم اکنون مشغول هستند، به فعالیت‌های خود ادامه می‌دهیم و در مجموع سه نفر عضو هیات علمی در رشته تغذیه دانشگاه علوم پزشکی ایلام حضور داریم.

چهره بیماری‌ها در اغلب نقاط کشور تقریبا یکسان است، اما دیابت و بیماری‌های قلب و عروقی، امراض کلیوی در غرب کشور به دلایل مختلف از جمله تغذیه نامناسب شیوع بالایی دارند. موارد مرگ‌های زودرس به دلیل قند خون بالا، کلسترول زیاد، چاقی شکمی و حضور سایر شاخص‌های سندروم متابولیک در استان‌های غرب کشور زیاد است.

وقتی میزان مصرف گوشت، روغن و شکر از حد معمول بیشتر شود، پیامدهای ناگوار و اختلالات مختلفی در بدن ایجاد می‌کند، اما در مقابل مصرف سبزی‌ها و میوه‌ها اگر بحث غیر ارگانیک بودن آن که یکی از دغدغه‌های جامعه است را کنار بگذاریم، در کنار شیر و لبنیات ایمن و سالم، می‌تواند برخی عوارض ناشی از مصرف گروه‌های غذایی خطر‌آفرین را خنثی کند؛ یعنی در مقابل عوارض احتمالی مصرف مواد غذایی مانند گوشت، روغن، شکر و ... تا حدودی ممانعت ایجاد کند.

یک گروه غذایی بینابینی به نام حبوبات، نان و غلات داریم. اکثرا حبوبات خوب و مفید هستند و کمتر خطر‌آفرین (غیر از قدرت نفخ‌آوری بالا). اما چون نان و غلات قسمت عمده غذای روزانه ما ایرانیان و جزء غالب رژیم غذایی ما را تشکیل می‌دهند، مصرف بالای آنها دغدغه‌های تغذیه‌ای زیادی ایجاد کرده است. این گروه غذایی مفید است، اما به شرط مصرف متعادل می‌تواند مناسب باشد. آرد و نان‌هایی که روغن و شکر به آن‌ها افزوده می‌شود و انواع فرآورده‌های تشکیل شده از آنها از جمله انواع کیک‌ها، نان‌های روغنی، کره‌ای و خامه‌ای، بامیه و زولبیا، انواع شیرینی‌های قنادی و ... می‌توانند بسیار خطر‌آفرین باشند. نان‌هایی که در روغن سرخ می‌شوند یا آغشته به روغن می‌شوند، اگر بر مصرف آنها نظارت نباشد، بسیار خطر‌آفرین هستند و به شدت سلامت را تهدید می‌کنند.

یکی از چالش‌های ما در استان‌های غرب کشور به خصوص کرمانشاه و ایلام، مصرف فراوان گوشت به صورت کبابی است. گوشتی که چربی بالایی دارد و به صورت چنجه کباب می‌شود، دغدغه مهمی است که می‌تواند با افزایش شیوع برخی بیماری‌های گوارشی و سرطان‌ها ارتباط داشته باشد. این رفتار تغذیه‌ای در کنار مصرف کم لبنیات و میوه و سبزی‌ها، عوارض زیادی ایجاد می‌کند. مصرف روغن حیوانی از نظر طبیعی بودن به شرط رعایت تعادل و تناسب در مصرف توصیه می‌شود. روغن به خودی خود بد نیست، بلکه مصرف بی‌رویه و بیش از حد آن می‌تواند مضر باشد. گذشتگان ما از صبح زود در خارج از منزل و در مزرعه فعالیت فیزیکی داشتند و این فعالیت‌ها تا شب ادامه داشت، به همین خاطر آنان نیاز به کالری بالا داشتند، به همین دلیل ممکن بود وقتی روغن حیوانی و غذای چربی مصرف می‌کردند، برای آنان کمتر مشکل‌آفرین بوده باشد. هرچند در هر حال و در هر دوره‌ای مصرف چربی‌های اشباع با خطر همراه بوده، چون دیواره سلول‌های مختلف بدن را دچار کاهش انعطاف‌پذیری و سیالیت و افزایش مقاومت در برابر عمل آنزیم‌ها و هورمون‌ها می‌نماید. در زندگی کم‌تحرک امروزی، مصرف بیش از حد روغن‌ها حتی روغن حیوانی که طبیعی است، نیز باید با احتیاط انجام شود. در زندگی امروزی مجاز به مصرف حداکثر ده درصد از کل انرژی روزانه خود از این دسته از روغن‌ها و چربی‌ها هستیم. حتی در برخی منابع گفته می‌شود که بهتر است کمتر از 10 درصد (هفت درصد) از کل مقدار روغن‌ها و چربی‌های مجاز مصرف روزانه از چربی‌های جامد و اشباع شامل روغن حیوانی، کره، پیه، دنبه و ... باشد، البته به سن افراد و میزان تحرک روزانه بستگی دارد. این میزان مصرف چربی‌ها روی سلامت دیواره عروق تاثیر می‌گذارد. اگر حد مجاز مصرف چربی‌ها حتی در افرد جوان هم رعایت نشود، مشکلاتی مانند سکته‌های مغزی و قلبی در سنین جوانی نیز مطرح است. تشکیل پلاک‌ها و جابجایی آن در رگ‌ها باعث سکته‌های مختلف می‌شود که باید رعایت کرد. امروزه قسمت عمده‌ای از مرگ‌های زوردس و اتفاق‌افتادنی در سنین زیر 50 سالگی به همین عوامل مرتبط است.

گرمای هوا و اهمیت مصرف مایعات

ما برای مصرف مایعات در روزهای گرم سال تاکید داریم و فقط نمی‌گوییم آب بنوشید. باید متناسب با مصرف کالری توسط هر فرد دقیقا به همان میزان آب و مایعات مصرف شود. نوشیدن هشت لیوان آب برای فردی که حدود دوهزار کیلوکالری انرژی در طول روز مصرف می‌کند، توصیه می‌شود. البته برخی افراد بر حسب وزن بدن و میزان تحرک و نیاز روزانه، نیاز به آب و مایعات دارند.

قسمتی از مایعات در قالب نوشیدنی‌ها است، ولی باید از نوشیدنی‌های با غلظت کمتر و آنهایی که مدر نیستند، استفاده کرد. مصرف میوه‌ها و آب‌میوه طبیعی در طول روزهای گرم سال توصیه می‌شود، چون عطش را کاهش می‌دهد. مصرف سبزیجات حاوی آب بالا مثل کاهو یا خوردن خیار، گوجه و فلفل‌دلمه‌ای توصیه می‌شود و با مصرف آنها افراد کمتر تشنه می‌شوند. نوشیدنی‌هایی مانند آب طالبی، آب هندوانه، آب آلبالو و امثال آنها به کنترل عطش کمک می‌کنند. استفاده از تخم‌شربتی و خاکشیر در این ایام توصیه می‌شود، که البته امروزه انواع صنعتی آنها نیز در فروشگاه‌ها وجود دارد و در منزل نیز قابل تهیه هستند. استفاده از عرقیجات مانند عرق بیدمشک، بادرنجبویه و بهار نارنج نیز توصیه می‌شود. شربت‌های سنتی خانگی برای تامین آب و املاح مورد نیاز بدن در طول روزهای گرم سال بسیار مفید و مناسب هستند.

تاکید بر توجه ویژه به تغذیه بالینی و بیمارستانی

متاسفانه تغذیه بیمارستانی و تغذیه بالینی بی‌سر و سامان است و متولی مشخصی برای این موضوع وجود ندارد و با این حجم بیمارستان‌ها در زیر مجموعه وزارت بهداشت، متاسفانه هنوز متولی جدی در زمینه تغذیه در بالین وجود ندارد. حتی در برخی مراکز فاقد کارشناس و متخصص تغذیه هستیم تا بر اصول تغذیه بیمارستانی و تغذیه بالینی نظارت داشته باشد. گاهی اوقات شاهدیم که افراد غیر مرتبط با رشته تغذیه و دانش‌آموختگان سایر رشته‌ها در تغذیه بالینی و تغذیه بیمارستانی کار مسئولیت و نظارت را بر عهده دارند!!!

البته دفتر بهبود تغذیه جامعه که در معاونت بهداشتی مستقر است، وضعیت مناسب‌تری دارد، ولی موضوع تغذیه بالینی که در حوزه معاونت درمان قرار دارد، رها شده است و موجب دلزدگی بسیاری از همکاران رشته تغذیه است. برخورد با همکاران کارشناس تغذیه در بیمارستان‌ها مناسب نیست و آزار دهنده می‌باشد، چون مانند کارکنان خدماتی بیمارستان با آنان رفتار می‌شود. این صحبت بنده با عدد و رقم و آمار در همه ابعاد بر اساس مستندات قابل‌رصد و پیگیری است. باز تاکید می‌کنم این موضوع بسیار درد‌آور است و واقعا جایگاه همکاران ما مناسب نیست و عملا می‌توان گفت که دفتر تغذیه بالینی در وزارت بهداشت نداریم؛ موضوع مغفول مانده است و برای کشور اصلا مناسب نیست. اینکه یک پیمانکار با هر شرایط و به هر نحوی، ولی با قیمت پایین‌تر برای بیمارستان غذا تامین و تهیه کند، کجای دنیا و بر اساس کدام منطق و اصول علمی می‌تواند پذیرفته باشد. همه مسئولین بیمارستان‌های کشور صرفا دنبال پیگیری اعتراضات مرتبط با کیفیت ظاهری و خوشمزگی غذاها هستند، بعد علمی، رژیمی بودن و درمانی بودن واقعا و عملا جایگاهی ندارد. اجرای مراقبت تغذیه توسط همکاران تغذیه هم، که اساسا برای این تربیت شده‌اند، بماند و هیچ جذابیت و مطالبه‌گری ندارد.

در حوزه بهداشت باید کیفیت و کمیت اقلام غذایی مصرفی و وضعیت تغذیه خانوارها در کشور تک‌تک و به صورت خانوار به خانوار در قالب جمعیت‌های تحت پوشش هر مرکز جامع سلامت رصد و ثبت شود تا چنانچه نیاز باشد،کمک عملی و اساسی صورت گیرد و خانوارهای دارای مشکل مورد حمایت واقعی قرار گیرند.

نکته مهمی که برای تغذیه بایستی وجود داشته باشد، این است که باید کارشناسان تغذیه طوری آموزش ببینند که در انجام کار عملی برای مراقبت تغذیه‌ای از بیمار مهارت عملی کافی را کسب نمایند و در تمامی ابعاد و امور تغذیه‌ای بیماران مشارکت فعال داشته باشند، و برای انجام این مهم از سوی واحدها و بخش‌های مختلف ذیربط در وزارتخانه حمایت شوند، که متاسفانه نمی‌شوند!!

وقتی از یک پرستار، پزشک، ماما و ... انتظار داریم که کار عملی در مراقبت از بیمار با استفاده از علمی که آموخته انجام دهد، بی‌شک باید از یک کارشناس تغذیه نیز این توقع و انتظار را داشت. تفاوتی که وجود دارد این است که برای نیروهای مذکور در بیمارستان مسیر و کانال کار کاملا تعریف شده و مشخص است، در صورتی‌که برای تغذیه اصلا این‌گونه نیست.

 در رشته‌های مذکور حتی فارغ‌التحصیل با حداقل سواد یا با صرفا داشتن مدرک، به خودی خود در مسیر کار قرار گرفته و به تدریج ممکن است در حین به کارگیری مهارت بیاموزد یا مجبور به یادگیری و انجام کار شود، در حالی‌که در مورد غالب فارغ‌التحصیلان تغذیه رویکرد کاملا برعکس می‌باشد. قطعا این موضوع به ضرر جامعه و بیماران است.

سخن پایانی و تاکید بر چند نکته کلیدی

 توجه به اصول تغذیه باید با هدف افزایش طول عمر و کاهش خطر بروز بیماری‌ها در افراد باشد.

 برخی امراض با اصلاح تغذیه کنترل و درمان می‌شوند و ریشه برخی دیگر از بیماری‌ها نیز می‌تواند با تغذیه خشکانده شود.

 برای رفع نگرانی‌ها باید در خصوص اصول تغذیه و آموزش‌های گسترده سرمایه‌گذاری بیشتری کرد.

 در مورد باقیمانده سموم و کودها باید بررسی و اطلاع‌رسانی‌های بیشتری کرد.

  متاسفانه ایده‌ها، اختراعات و اکتشافات در حوزه تغذیه کم است و اگر هم باشد، خیلی با اقبال برای اجرایی شدن در دانشگاه‌های ما روبرو نیست. صرفا پژوهش‌های پایه و مقاله محور بیشتر مورد توجه است.

 به اعتقاد من اگر سه علم مهم و قدرتمند در دنیا وجود داشته باشد، که بتواند برای نوع بشر بسیار مفید و سعادت‌آفرین باشد، یکی از این دانش‌ها تغذیه است، چون تغذیه به سلامت و آینده مردم گره می‌خورد. یکی از پر‌پتانسیل‌ترین علوم در دنیا «تغذیه» است که به ویژه در ایران باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

 کشور پر افتخار ما ایران، دیرینگی و سابقه خوبی در اهمیت دادن به تغذیه، غذاها و هنر آشپزی دارد و نیازی به اثبات ندارد.

 تغذیه بر اساس طب غربی و پزشکی مدرن به تنهایی نمی‌تواند دردها را درمان کند، بلکه باید با کمک طب سنتی، طب گیاهی و تغذیه به صورت علمی در کنار پزشکی مدرن به کمک انسان‌ها بشتابد. هر چند که انصافا پیشرفت‌های علمی و دانشی که در حال حاضر به صورت دانشگاهی در زمینه تغذیه آموزش داده می‌شود را نباید کوچک شمرد. بسیار ارزنده است، ولی به تنهایی کافی نیست.

 توجه به تغذیه به عنوان یک ابزار کلیدی و به عنوان یک شاخص مهم در توسعه جامعه باید مورد توجه مسئولان قرار گیرد. اولین علامت‌های ضعف اقتصادی هر جامعه در تغذیه افراد آن جامعه نمایان و تاثیرگذار است.

 امیدواریم قسمتی از هزینه‌های امروزی مردم ایران در حوزه درمان، در روزگاران آتی در زمینه تغذیه جهت پیشگیری از بیماری‌ها و امور رفاهی و تسهیلات زندگی مردم صرف شود.

آرزومند سلامتی، سربلندی و عزت مردمان بزرگ سرزمینم هستم.