زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

تهیه و تنظیم : معصومه جباری؛ دانشجوی کارشناسی ارشد علوم تغذیه، دانشگاه علوم پزشکی تبریز

ترمیم زخم نیازمند فراهم بودن مکانیسم‌‌های ترمیم سلولی، تامین فاکتورهایی همچون فاکتورهای رشد و سایتوکاین‌ها و یک محیط موضعی است که تقسیم سلول, حرکت و تمایز آن را پیش ببرد.

مقادیر کافی از مواد مغذی مورد نیاز است تا DNA,RNA, پروتئین‌ها و دیگر فاکتورهای درگیر در بلوغ و تمایز بافت‌ها را سنتز کنند.

تخلیه پروتئین و مواد معدنی, در اثر دریافت پایین مواد غذایی و سندروم‌‌های سوء تغذیه‌ای و یا در نتیجه ی موادی که زیست دسترسی مواد مغذی را محدود می‌کنند، می‌تواند ترمیم و بهبودی زخم‌ها را با اختلال مواجه کرده و خطر توسعه‌ی زخم‌های مزمن پوست، ریزش مو و بدشکلی ناخن را بالا ببرد.

نقش برخی مواد مغذی مهم در ترمیم زخم‌های پوستی

پروتئین و اسیدهای آمینه: می‌توان گفت پروتئین‌‌ها مصالح عمده و اصلی را برای ساختن بنای سلول فراهم می‌کنند. به طوری که پروتئین‌ها در رشد سلول، نوآرایی و ترمیم آن پس از جراحی شرکت دارند.

کلاژن فراوان ترین پروتئین بدن محسوب می‌شود. نقش پروتئین‌‌ها در سنتز کلاژن و تشکیل بافت الاستیک، التهاب، رشد سلول، ساماندهی مجدد بافت، سنتز DNA و RNA، تغذیه ی سلول‌های سیستم ایمنی، رشد لایه‌ی پوستی و کراتینیزه شدن پوست به اثبات رسیده است.

در اثر سوء تغذیه‌ی طولانی پروتئین، پوست نازک‌تر و چروک می‌شود و ایمنی آن از بین می‌رود. لذا بیماران دیابتی دچار سوء تغذیه‌ی پروتئین، در معرض خطر بالاتری برای قطع عضو هستند.

کمبود اسیدهای آمینه ی سیستئین و پرولین نیز در بهبود زخم تاثیر منفی دارد، به طوری که منجر به تشکیل پوست نازک و شکننده با کاهش قدرت کششی پوست می‌شود.

هرچند فرایندهای بیولوژیک مرتبط با متابولیسم پروتئین‌ها نیز وابسته به حضور پروتئین‌‌ها و عناصر معدنی کمیابی هستند که به عنوان کوفاکتور برای آنزیم‌ها عمل می‌کنند.

همانند نقش مس در عملکرد آنزیم مستحکم کننده‌ی کلاژن و نقش روی در عملکرد آنزیم‌هایی همچون متالوپروتئینازها که عملکرد آن‌ها به این فلز وابسته است.

کمبود پروتئین بطور قوی در ارتباط با پیش آگهی بهبود ضعیف زخم‌هاست. مطالعات مختلف از نقش مکمل یاری آرژنین در کمک به بهبود زخم‌ها و نشست کلاژن در بافت, حمایت می‌کنند.

کربوهیدرات‌ها: منبع اصلی انرژی برای بدن و حفظ فعالیت متابولیکی در سطوح بالا و بازسازی فرایندها هستند. رشد فیبروبلاست‌های بافت همبند به کمبود گلوکز حساس است.

سطوح پایین گلوکز در مایع مربوط به زخم‌های پوستی در بیماران مبتلا به زخم‌های مزمن به ثبت رسیده است.

لیپیدها و اسیدهای چرب ضروری: چربی‌ها انرژی را برای رشد و ساختن واحدها و بافت‌های پوستی فراهم می‌کنند. چربی‌ها برای سنتز غشای سلول، تامین فسفولیپیدهای پوستی، واکنش‌های التهابی مورد نیاز و برای سنتز ماتریکس داخل سلولی اهمیت بالایی دارند.

ویتامین A: ویتامین محلول در چربی است که از کاروتنوئیدهای گیاهی مشتق می‌شود. در مقادیر کافی، این ویتامین برای رشد اپیدرم لازم است.

این ویتامین در فاز التهابی بهبود زخم (فازی که در زخم‌های مزمن, طولانی‌تر است) از اهمیت خاصی برخوردار است و می‌تواند مانع مهار شدن ترمیم زخم‌ها توسط داروهای کورتیکواستروئیدی شود.

این ویتامین در تنظیم سنتز گلیکوپروتئین و گلیکولیپیدها، برخی واسطه‌های التهابی و متابولیسم غشای سلول نیز نقش دارد. کمبود این ویتامین, سنتز کلاژن و تشکیل پوست جدید را به تأخیر انداخته و پایداری کلاژن را کاهش می‌دهد و منجر به افزایش استعداد ابتلا به عفونت می‌شود.

کمبود روی می‌تواند جذب و انتقال و متابولیسم ویتامین A را دچار اختلال کند چرا که روی برای سنتز پروتئین‌های منتقل کننده‌ی ویتامین آ در بدن ضروری است. در بیماران دچار زخم‌های مزمن, سطوح پایین ویتامین آ گزارش شده است.

مکمل یاری با این ویتامین به مقدار25000 IU  در روز, در مصرف کنندگان داروهای کورتونی، بیماران دیابتی، بیماران دچار جراحت‌های شدید و کسانی که تحت شیمی درمانی یا رادیوتراپی هستند توصیه می‌شود.

ویتامین‌های گروه "B کمپلکس": این ویتامین‌ها شامل 8 ویتامین محلول در آب هستند که در گوشت، محصولات لبنی، سبزی‌‌ها، ماهی، مخمر وغلات یافت می‌شوند. این ویتامین‌ها به ارتقای رشد سلول، حفظ سلامت پوست، حمایت و افزایش متابولیسم و ارتقای عملکرد سیستم عصبی و ایمنی کمک می‌کنند.

کمبود ویتامین‌های گروه "B" در ارتباط با چندین اختلال است که تظاهرات بسیاری از این اختلالات، به صورت پوستی است و می‌تواند بهبود زخم‌ها را با اختلال مواجه کند.

ویتامین C: یک ویتامین محلول در آب با نقش‌های متعددی از جمله کوفاکتور در سنتز کلاژن، عاملی قدرتمند در کاهش گونه‌های فعال اکسیژن و اهداکننده‌ی الکترون برای چندین آنزیم است.

برخی از این فرایندهای آنزیماتیک درگیر برای تولید کلاژن و تشکیل ساختمان مستحکم آن مورد نیاز هستند. ویتامین C در ارتباط با متابولیسم فلزات کمیاب، برداشت و متابولیسم آهن، متابولیسم کلسیم برای اجزای سلول‌های پوستی و پاسخ ایمنی نیز هست.

کمبود این ویتامین اغلب در ارتباط با کاهش دریافت غذاست. کمبود سیستماتیک این ویتامین می‌تواند منجر به بیماری آسکوروی و تخلیه‌ی موضعی این ویتامین در پوست‌های آسیب دیده و نقص در سنتز کلاژن و تولید گلبول‌‌های سفید، نقص در استفاده از رادیکال‌های آزاد برای کشتن باکتری‌ها، پاسخ دهی ناقص سیستم ایمنی و ناتوانی در تولید گاماگلبولین‌ها شود.

کمبود ویتامین ث در ارتباط با تشکیل زخم‌های غیرطبیعی در بافت است. هیچ دستور خاصی برای مقادیر مورد نیاز ویتامین ث در درمان زخم‌ها وجود ندارد. اگرچه مکمل 2-1 میلی‌گرمی این ویتامین در روز تا زمان بهبودی, برای بیمارانی که بیماری آن‌‌ها شدید است توصیه می‌شود.

ویتامین D: در برگیرنده گروهی از پیش‌سازهای هورمونی محلول در آب است که علاوه بر تولید شدن در بدن از طریق تابش نور آفتاب به پوست، در غذاهایی همچون ماهی‌های چرب، تخم مرغ کامل، کبد گاو، قارچ، غذاهای غنی شده و مکمل‌ها وجود دارد.

این ویتامین در برداشت و متابولیسم کلسیم در بدن دخیل است. این گروه از ویتامین/ هورمون‌ها در بازسازی غضروف و استخوان، عملکرد عصبی – ماهیچه‌ای و عملکرد ایمنی بدن دخیل هستند.

هرچند نقش این ویتامین در بهبود زخم‌ها روشن نیست ولی مطالعات, کمبود آن را در ترمیم ناقص زخم‌ها نشان داده‌اند.

ویتامین E: ویتامین دیگر محلول در چربی است که در مارچوبه، آووکادو، تخم پرندگان، دانه‌ها، آجیل و اسفناج وجود دارد به نظر می‌رسد نقش آنتی اکسیدانی این ویتامین از طریق برهم کنش با عوامل آنتی اکسیدانی برای مهار تجزیه ‌اسیدهای چرب غشای سلول باشد.

سطوح پایین این ویتامین در بیماران دچار زخم‌های مزمن گزارش شده است.

ویتامین K: گروهی از ویتامین‌های محلول در چربی که در سبزی‌‌های سبز برگ، جعفری، آووکادو، کیوی، گوشت، تخم پرندگان و لبنیات یافت می‌شوند.

این ویتامین برای تغییرات پس از ترجمه‌ی پروتئین‌های خاصی که در اصل برای تشکیل لخته و متابولیسم استخوان مورد نیاز هستند ضروری است.

این ویتامین در تنظیم فاز ترمیم زخم اهمیت زیادی دارد. کمبود این ویتامین می‌تواند منجر به خونریزی، مختل شدن ترمیم زخم و عفونت شود.

کلسیم: 99% از کل محتوای مواد معدنی بدن را تشکیل داده و یک کوفاکتور و عامل تنظیم کننده در بسیاری از بافت‌های نرم همچون پوست است.

اجزای کلسیمی در لایه ی بیرونی پوست، رشد سلول‌های پایه را تنظیم می‌کنند. اطلاعات کمی درباره نقش این ماده معدنی در ترمیم زخم‌ها وجود دارد.

پس از آسیب پوست، افزایش واضحی در مقادیر کلسیم در پوست دیده می‌شود که می‌تواند جهت تنظیم کردن فاز ترمیم زخم باشد.

مس: یک عنصر ضروری کمیاب در تمام سلول‌های زنده و کوفاکتور چندین سیستم آنزیمی است. سطوح بالای مس و روی در زخم‌ها منجر به افزایش انعطاف پذیری و مقاومت پوست می‌شود.

تظاهر بالینی کمبود مس شامل بدشکلی‌های مو و ناخن است.

سطوح پایین مس در سرم، منجر به نقص کلاژن و تشکیل بافت پوستی با انعطاف پذیری بیش از حد می‌شود که بهبود زخم و قدرت کشش پذیری پوست را مختل می کند.

آهن: در هیدروکسیلاسیون پیش‌ساز کلاژن نقش دارد. کمبود آهن از طریق‌‌هایپوکسی بافتی و کاهش توان باکتری کشی توسط لوکوسیت‌ها منجر به اختلال در ترمیم زخم می‌شود.

کمبود آهن یا ویتامین ث که در متابولیسم آهن دخیل است یا کمبود هر دوی آن‌‌ها با التهاب فولیکول‌های مو، ریزش مو، کراتینیزه شدن غیرعادی و کاهش قدرت انعطاف پذیری زخم به چشم می خورد.

برخی بیماران دچار کم خونی فقر آهن نیز دچار اگزما و بدشکلی‌های ناخن (خطوط عمیق شیاری افقی روی ناخن) می‌شوند.

سلنیم: جزء کلیدی آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز (آنزیم درگیر در فعالیت آنتی اکسیدانی سلول‌ها) است.

سلنیم به عنوان جارو کننده‌ی رادیکال‌های آزاد برای محافظت بیولوژیک از غشاهای پایه عمل می‌کند.

در حیوانات کمبود سلنیم منجر به سرکوب سیستم ایمنی شده و مکمل یاری آن سیستم ایمنی را تقویت می‌کند.

روی : کوفاکتور حداقل 70 نوع سیستم آنزیمی عمده است که در ترمیم زخم‌ها اهمیت دارند. نقش روی در پوست از طریق ارتباطش با درماتیت یا التهاب پوست, ریزش مو،  پوست نازک و اختلال در ترمیم زخم‌های پوستی است.

مقادیر روی در پوست پس از جراحت‌‌های پوستی حاد، حداقل تا 15% افزایش نشان می‌‌دهد که نشانه‌ی حضور فعال روی در محل این نوع جراحت‌هاست.

بسیاری از مطالعات سطوح پایین روی در بیماران مبتلا به زخم‌های مزمن را در مقایسه با افراد به ظاهر سالم نشان داده‌اند. لذا جایگزینی روی و تأمین مقادیر کاهش یافته آن، میزان بهبودی زخم‌ها را افزایش می‌دهد.

استفاده‌ی موضعی روی به عنوان یک عامل ضدعفونی کننده و ضدالتهابی ملایم در محافظت از زخم‌‌ها انجام می‌شود، ولی شواهد بالینی قوی در حمایت از تاثیر استفاده خوراکی زینک سولفات در بهبود زخم‌های رگ‌های خونی وجود ندارد.

آب: جزء سیتوپلاسمی سلول‌های پوستی و واسطه‌ای برای افزایش بلوغ سلول‌های سطحی پوست و فرایندهای ترمیم آنزیماتیک است.

تنظیم تعادل آب برای التیام مطلوب زخم‌ها، ضروری است. هیدراسیون باعث ارتقای رشد سلول و تولید فاکتورهای رشد می‌شود. از طرفی دهیدراسیون منجر به سفت شدن لایه‌های خارجی پوست و نکروز پوستی می‌شود که ترمیم زخم را به تأخیر انداخته و مشکلات بیماران را دو چندان می‌کند.

تحت شرایط نرمال، فسفولیپیدهای پوستی، ضدآب‌های پوست هستند که اثرات دهیدراسیون و نفوذ مواد خارجی را به حداقل می‌رسانند. جمعیت خاصی از بیماران دچار زخم‌های پوستی، در خطر بالایی برای تغذیه‌ ناکافی یا سوء تغذیه هستند.

از جمله این افراد، بیماران بستری، بیماران سالمند، بیماران مبتلا به زخم‌های مزمن، دیابت، سوختگی‌ها، افراد دچار مشکلات سوء جذب و افراد مصرف کننده‌ی رژیم‌های غذایی نامتعادل از نظر موا د مغذی هستند.

در مجموع می‌توان گفت مشاوره‌ی بیماران دچار سوء تغذیه‌ یا تغذیه‌ی ناکافی، درباره‌ی راه‌های بهبود رژیم‌ غذایی مصرفی‌شان برای درمان و بهبود زخم‌ها، اهمیت زیادی دارد.

فراهم کردن مکمل‌‌های تغذیه‌ای در کنار دریافت منظم رژیم متعادل، ابزاری منطقی در تأمین مواد مغذی و فراهم کردن مواد مغذی مازاد برای افزایش مقاومت بافت و ترمیم زخم‌هاست.