دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی - استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین : انار درختی است كه ارتفاع آن تا 8 متر می‌رسد. ساقه‌ها ناهموار با پوستی محكم و تقریباً سبزرنگ و شاخه‌ها نامنظم، به رنگ قرمز خاص و در انتها دارای خار هستند. برگ‌های انار براق و باریك، به طول حداكثر 7 و عرض 2 سانتی‌متر می‌باشند كه به صورت متقابل بر روی شاخه قرار می‌گیرند.
گل‌ها به رنگ قرمز روشن و به قطر حدود 3 سانتی‌متر با چهار یا پنج گلبرگ هستند (در انواع كاشته‌شده گاه بیشتر است). میوه انار به شكل كروی (گاه به صورت كروی هشت‌وجهی) و به اندازه بین لیمو تا گریپ‌فروت است كه حدود 5 تا 12 سانتی‌متر قطر دارد. داخل میوه حدود 600 عدد دانه به رنگ سفید تا قرمز پررنگ و وسط آن دانه‌ای سخت و چوبی است. این دانه‌ها آبدار، شیرین، ترش و یا میخوش (ترش و شیرین) هستند. پوست میوه ضخیم و قرمزرنگ و گاه متمایل به زرد است.
درخت انار بومی ایران است كه انتشار آن تا هیمالیا در شمال هندوستان ادامه می‌یابد. این گیاه در زمان باستان در نواحی مدیترانه و قفقاز انتشار یافت و به طور وسیع در الجزیره، ارمنستان، هند، پاكستان، ایران، سوریه، تركیه، نواحی خشك جنوب آسیا، مالزی و نواحی حاره آفریقا كشت داده شد. در سال 1769 میلادی، مهاجران اسپانیایی انار را در آمریكای لاتین و كالیفرنیا پرورش دادند و امروزه این گیاه در كالیفرنیا و آریزونا به طور وسیع كشت و هرساله مقدار زیادی آب انار به صورت صنعتی تولید می‌شود. در صنایع غذایی، انار یك میوه ایده‌آل و ارزشمند محسوب می‌شود و به نام «میوه نمونه» معروف است. انار در نیمكره شمالی طی ماه‌های شهریور تا دی و در نیمكره جنوبی در ماه‌های اسفند تا اردیبهشت در دسترس می‌باشد. درخت انار در اكثر نقاط ایران رویش دارد كه در نواحی شمالی بیشتر به صورت خودرو و وحشی و به شكل درختچه‌های كوچك با میوه‌های كوچك است؛ ولی در نواحی مركزی و جنوبی، مانند ساوه و یزد، انارستان‌های وسیعی وجود دارد كه محصول آنها از بهترین انارهای ایران می‌باشد. ناگفته نماند كه نژادهای خوب انار ایران بیشتر در نواحی خشك و كویری انتشار دارند.
بیشتربخوانید:
خواص دود کردن پوست خشک انار
نام‌فارسی: انار
نام علمی: Punica granatum
نام عمومی:Pomegranate
نام انگلیسی: Pomegranate
نام عربی: رُمان (Roman)
نام فرانسوی: Grenadier
نام آلمانی: Granatbaum
نام خانواده: Punicaceae (انار)
تاریخچه:
نام عمومی انار «Pomegranate» از دو كلمه لاتین «Pomum» به معنی سیب و «Granatus» به معنی دانه‌دار درست شده است كه در بسیاری زبان‌ها از آن استفاده می‌شود. سرزمین اصلی انار را ایران می‌دانند و از صدها سال پیش در نواحی گرجستان، ارمنستان و مدیترانه كشت می‌شده است. از قزاقستان و ارمنستان تا شرق دریای سیاه، كشتزارهای طبیعی از انار خودرو وجود دارد. كشت انار در ارمنستان از حداقل هزار سال قبل از میلاد مسیح شروع شده است. همچنین، مطالعات كربن رادیو‌اكتیو بر روی میوه انبارهای پیداشده نشان می‌دهد كه آنها مربوط به قبل از دوران برتر بوده‌اند. پژوهش‌های دیگری نشان داده كه از زمان قدیم در جنوب چین و جنوب شرقی آسیا و به موازات جاده ابریشم، درخت انار كشت می‌شده و رفته‌رفته در بسیاری نقاط دنیا، از جمله آمریكا، اسپانیا و انگلستان نیز پرورش داده شده است. انار در دین كلیمی یكی از میوه‌های مقدس است و در تورات از آن نام برده شده است. پیروان این دین انار را نشانه عدالت و نیكوكاری می‌دانند و اعتقاد دارند 613 دانه دارد كه در تورات نشان از 613 امر خداوند است؛ به همین دلیل، بسیاری از كلیمی‌ها انار را در روزه حسنه میل می‌كنند. همچنین، انار را از درختان بهشتی می‌دانند. در دین مسیح نیز انار مقدس است و در بسیاری از دكوراسیون‌های آنها طرح انار به كار می‌رود.
نقاشی‌های انار نیز در بسیاری از ادیان وجود دارد؛ از جمله تابلوهای نقاشی لئوناردوداوینچی و ساندروبوتی‌سلی كه انار شكسته‌ای را در دست حضرت عیسی(ع) كه در آغوش حضرت مریم (ع) نشسته، ترسیم كرده است. این تابلو مصائبی را كه به حضرت عیسی(ع) وارد شده است، نشان می‌دهد.
در قرآن كریم نیز دو بار از انار یاد شده و آن را میوه بهشتی توصیف نموده است.
تركیبات مهم:
هر 100 گرم دانه انار حاوی تركیبات زیر می‌باشد:
انرژی: 70 كیلوكالری
كربوهیدرات‌ها: 7/17 گرم
قندها: 57/16 گرم
پروتئین: 95/0 گرم
فیبر: 6/0 گرم
چربی: 3/0 گرم
ویتامین B1 (تیامین): 03/0 میلی‌گرم
ویتامین B2 (ریبوفلاوین): 063/0 میلی‌گرم
ویتامین B3 (نیاسین): 3/0 میلی‌گرم
ویتامین B5 (پانتوتنیك اسید): 596/0 میلی‌گرم
ویتامین B6 (پیریدوكسین): 105 میلی‌گرم
ویتامین B9 (فولات): 6 میكروگرم
ویتامین C: 611 میلی‌گرم
پتاسیم: 259 میلی‌گرم
فسفر: 8 میلی‌گرم
كلسیم: 3 میلی‌گرم
منیزیم: 3 میلی‌گرم
روی: 12/0 میلی‌گرم
آهن: 3/0 میلی‌گرم
بیشتربخوانید:
تركیبات مهم دیگر انار به قرار زیر است:
پوست میوه شامل تركیبات تاننی و آلكالوئیدهایی است كه مهم‌ترین آنها پله‌تیرین، متیل پله‌تیرین و پزدوپله‌تیرین می‌باشند. جسم اول دارای خاصیت ضد كرم می‌باشد. آب انار تركیبات پلی‌فنلی زیادی دارد كه از میان آنها می‌توان پونیكالاجینها، الاژی‌تانن‌ها و پونیكالین را نام برد. یكی دیگر از این مواد، اسید الاژیك است كه از هیدرولیز پونیكالاژین‌ها به دست می‌آید.
دانه انار حاوی روغنی است كه عمدتاً از اسیدهای چرب غیراشباع تشكیل شده است. نكته جالب در مورد روغن دانه انار، وجود اسیدهای چرب با سه پیوند غیراشباع (تری‌انوئیك) می‌باشد كه از اسیدهای چرب با دو پیوند غیراشباع (مانند اسیدلینولنیك) در عملكردها و سلامت بدن مهم‌تر است.
مهم‌ترین اسید چرب روغن دانه انار، پونی سیك اسید است كه حدود 72 درصد آن را تشكیل می‌دهد. روغن دانه انار حاوی فیتواستروژن‌هاست كه مانع سرطان پستان می‌شوند. این روغن به علت داشتن اسیدهای چرب غیراشباع خاص می‌تواند از سرطان‌های دیگر نیز جلوگیری كند. قسمت‌های مختلف انار دارای تركیبات آنتوسیانین‌ها هستند كه به نوبه خود خاصیت آنتی‌اكسیدانی و ضد سرطان دارند. پوست میوه انار و پوست ریشه منبعی بسیار غنی از تركیبات تانن است. پوست خشك میوه انار 26 درصد و پوست خشك ریشه حاوی 22 درصد تركیبات تاننی است.
داروشناختی و اثرات مهم:
ضد سرطان: الاژیك اسید موجود در آب انار یكی از قوی‌ترین مواد ضد سرطان و ضد اكسیدان (آنتی‌اكسیدان)می‌باشد. پژوهش‌های اخیر نشان داده است كه تركیبات دیگری در آب انار با الاژیك اسید به طور سینرژیستی باعث افزایش این خواص و به طور اخص ضد سرطان پروستات می‌شود. بعضی كارخانجات، آب انار را با غلظت 40 درصد اسید الاژیك به عنوان یك ماده غذایی - دارویی ارائه كرده‌اند. بر اساس مطالعات، اثرات ضد سرطان آب انار كه عمدتاً مربوط به خواص آنتی‌اكسیدانی آن است، دو تا سه بار قوی‌تر از شراب قرمز و چای سبز می‌باشد. آب انار از رشد سلول‌های سرطانی پروستات جلوگیری می‌كند و خوردن آن به‌خصوص برای كسانی كه عمل پروستات (سرطانی) د‌اشته‌اند، توصیه می‌شود. آب انار در جلوگیری از سرطان‌های دیگر، از جمله سرطان كولون (روده بزرگ)، پستان، ریه و پوست نیز مؤثر است.
جلوگیری از تصلب شرائین: تمام قسمت‌های انار، از جمله گل‌ها، حاوی موادی هستند (فلاونوئیدها و آنتوسیانین‌ها) كه با درصدهای مختلف از تصلب شرائین جلوگیری می‌كنند.
كاهش‌دهنده چربی خون: آب انار كاهش‌دهنده چربی خون است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند كه آب انار موجب جذب كلسترول می‌شود و بر روی آنزیم‌های مؤثر بر متابولیسم كلسترول تأثیر دارد. همچنین، مصرف آب انار فشار خون سیستولیك را كاهش می‌دهد.
دیابت (قند خون): گل انار در طب یونان و آیورودا (طب سنتی هندوستان) برای دیابتی‌ها استفاده می‌شود. عصاره گل انار حساسیت به انسولین را بهبود داده و گلوكز را در موش‌ها كاهش می‌دهد.
امراض دهان و دندان: آب انار ضد التهاب، ضد میكروب و ضد قارچ (به‌خصوص كاندیدا) می‌باشد؛ به همین دلیل به بهبود امراض دهان و دندان كمك می‌كند. همچنین، عصاره هیدروالكلی میوه انار بر روی میكروارگانیسم‌های دهانی مؤثر است و پلاك دندان‌ها و مشكلات لثه را كاهش می‌دهد.
داروشناختی و اثرات مهم:
اثرات ضد میكروبی
قبلاً اثر انار بر روی میكروب‌های معمولی ثابت شده بود، ولی در پژوهش‌های جدید، تأثیر عصاره آب انار بر روی میكروب‌های مهم بیماری‌زا و مقاوم به آنتی‌بیوتیك‌ها مورد مطالعه و تأیید قرار گرفته است.
دانشمندان برزیلی تأثیر عصاره انار را بر روی استافیلوكوك اورئوس و اشرشیاكلی گزارش كرده‌اند. این میكروب‌ها مشكلات زیادی برای انسان به وجود می‌آورند.
آلزایمر: مطالعه بر روی حیوانات آزمایشگاهی نشان داده است كه انار خاصیت ضد آلزایمر دارد.
اشعه ماوراءبنفش: مصرف انار می‌تواند خطرات اشعه ماوراء بنفش را بر روی پوست كاهش دهد. این خاصیت با روش مطالعه دوسوكور به طور كلینیكی تأیید شده است.
بیشتربخوانید:
خواص بی نظیر آب انار برای جنین
كاهش فشار خون حاملگی: فشار خون بالا در زنان حامله نسبتاً شایع بوده و ممكن است بر سلامتی جنین تأثیر منفی داشته باشد. در این حالت، جنین به مقدار كافی رشد نمی‌كند.
پژوهش‌ها نشان داده است كه انار به عنوان یك آنتی‌اكسیدان قوی می‌تواند از این عارضه جلوگیری كند.
ناباروری مردان: مطالعه بر روی موش‌ها نشان داده است كه مصرف انار باعث افزایش غلظت اسپرم، غلظت سلول‌های اسپرماتوژنیك، افزایش حركت (تحرك) اسپرم‌ها و كاهش تعداد اسپرم‌های غیرطبیعی می‌شود. عصاره انار همچنین فعالیت آنزیم آنتی‌اكسیدان را در سرم و اسپرم این حیوانات افزایش داده است. این مسأله نشان می‌دهد كه به احتمال قوی همین خاصیت می‌تواند در انسان ایجاد شود.
كاهش چاقی: مطالعه بر روی حیوانات آزمایشگاهی نشان داده است كه عصاره انار در كاهش چاقی مؤثر است.
طریقه و میزان مصرف
برای مصرف میوه انار و یا آب انار مقدار خاصی توصیه نشده است؛ ولی محصولات دیگر آن، از جمله: پودر دانه انار را تا 8 گرم در روز، پوست انار 5 تا 20 گرم در روز و پودر ریشه را 5 تا 12 گرم در روز، به عنوان ضد كرم می‌توان استفاده كرد. برای این منظور، 5 تا 12 گرم پودر ریشه را در 240 میلی‌لیتر آب بجوشانید تا یك‌سوم آن بخار شود، سپس باقیمانده را سه قسمت كرده و هر سه ساعت، یك قسمت از آن را با معده خالی میل كنید و دو ساعت بعد، 40 میلی‌لیتر روغن كرچك بخورید تا كرم دفع شود.
برای درمان التهاب دهان، لثه و گلو، 4 تا 7 گرم پودر گل انار را در 300 میلی‌لیتر آب ریخته و به دفعات در دهان غرغره كنید.
عوارض جانبی:
تاكنون عارضه جانبی خاصی از انار گزارش نشده است.
ابن‌سینا در كتاب قانون درباره انار چنین گفته است:
انار شیرین سرد و تر و انار ترش سرد و خشك است. انار ترش صفراآور است. انار ترش و شیرین زداینده و گیرنده است. دانه انار و عسل را بر زخم بزرگ و زبر مالند، خوب است. انار شیرین ملین است.
هسته اناردانه را بسایند و با عسل مخلوط كنند، علاج زخم دهان است. شربت انار و رب انار و به ویژه رب انار ترش، دفع خمار كند. افشره انار ترش با عسل داروی ناخنه است. انار ترش سینه و گلو را زبر سازد و انار شیرین سینه و گلو را نرمش دهد و سینه را توان بخشد. هر اناری در علاج تپش قلب مفید است و دل را جلا دهد. انار میخوش برای معده از همه بهتر است و التهاب معده را فرو نشاند.
انار شیرین با معده سازگار است؛ [اما] انار ترش برای معده خوب نیست. رب انار و به‌ویژه رب انار ترش برای ویار زنان مفید است. كسی كه تب دارد، بعد از غذا اناردانه بمكد، مانع بالا رفتن بخار شود. انار ترش و شیرین هر دو بول (ادرار) را ریزش دهند؛ لیكن انار شیرین ادراری‌تر است.
انار میخوش در تب‌ها و التهابات مفید است. انار شیرین اكثراً تب‌داران گرم را زیان می‌رساند. بررسی و مقایسه اثراتی كه برای انار در كتاب قانون آمده، با اثراتی كه در پژوهش‌های جدید تأیید شده است، تقریباً یكسان می‌باشد و مشاهده می‌شود كه ابن‌سینا خواص اصلی و مهم انار در موارد مختلف را به طرق مختلف شرح داده است.
در مخزن‌الادویه راجع به انار چنین نوشته شده است:
انار شیرین لطیف‌تر از سایر انواع و رسیده بزرگ‌دانه شاداب آن است. خاصیت قابض انار شیرین
زیاد نیست. طبیعت آن نسبتاً سرد و مرطوب
می‌باشد. افزایش‌دهنده قوای جنسی، نفخ‌زا،
ادرارآور، مقوی كبد، صفراآور و نیكوگرداننده رنگ رخسار است.
رب انار شیرین در افعال قوی‌تر از آب آن است. انار میخوش (ترش و شیرین) در طبیعت همانند انار شیرین است و در اكثر موارد، خواصی مشابه آن دارد.
انار ترش از نظر طبیعت سرد و خشك و قابض است. مقوی معده، ادرارآور و در بسیاری از خواص شبیه انار شیرین می‌باشد.
در مخزن‌الادویه، نسخ و دستورالعمل‌های زیادی برای تهیه فرمولاسیون‌های متعددی از انار و گیاهان دیگر و خواص آنها ذكر شده است؛ از جمله اثرات ضد درد، ضد كرم، ضد التهاب، مسكن زخم‌های دهان و لثه، آثار كبدی، صفراوی، ضد اسهال، ضد تهوع و استفراغ، اشتهاآور، درمان جرب و غیره كه بیشتر آنها با نتایج تحقیقات امروزی مطابقت دارد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده
آمیب‌كش، ضد درد، ضد باكتری، ضد ناباروری، ضد ویروس تبخال، آنتی‌اكسیدان، ضد تب، ضدعفونی‌كننده، ضد ویروس، ضد سل، افزایش‌دهنده قوای جنسی، قابض، مقوی قلب، قاعده‌آور، قارچ‌كش، كاهش‌دهنده كلسترول، كاهش‌دهنده قندخون، كاهش‌دهنده چربی خون، كرم‌كش، محرك، تقویت‌كننده معده و رحم.
نكات قابل توجه
پوست میوه، گل، ریشه و پوست ساقه انار بیشتر از آب انار خاصیت قابض دارند و ضد اسهال و كرم‌كش قوی هستند.
انار دارای واریته‌های زیادی است كه از نظر شكل، طعم و اندازه با هم متفاوتند. گرچه ممكن است شرایط آب و هوایی مناطق مختلف در كمیت و كیفیت آنها تأثیر بگذارد، ولی با توجه به گزارش نقاط مختلف جهان، خواص و اثرات آنها تا حد زیادی به هم شباهت دارد و این شباهت، بسیار بیشتر از اختلاف واریته‌های گوناگون و یا انار نواحی مختلف است. آنچه مسلم است، انارهای كاملاً رسیده و درشت، كیفیت بهتری دارند.
با اینكه حرارت زیاد باعث كاهش بعضی مواد و خواص سبزی و میوه‌جات می‌شود، ولی خواص رب انار تا حد زیادی شبیه آب انار و به مراتب قوی‌تر از آن است.
قبل از ورود گوجه‌فرنگی به خاورمیانه، در بیشتر موارد به جای آن از رب انار استفاده می‌شد. رب انار به مقدار زیاد و بسیار گسترده در غذاهای ایرانی (به جای گوجه‌فرنگی امروز) مورد استفاده بوده و هنوز در بعضی غذاهای سنتی مانند فسنجان و آش انار (سوپ انار) به كار می‌رود. یكی دیگر از محصولات انار كه به عنوان ادویه و یا افزودنی به غذاها در ایران استفاده می‌شد، اناردانه است كه در هندوستان و پاكستان نیز رواج دارد. این دانه‌ها گاه برای اسیدی كردن محیط غذاها استفاده می‌شوند. مزه انارها در تمام نقاط دنیا شیرین، ترش و یا میخوش (ترش و شیرین) است؛ ولی بیشتر آنها میخوش هستند.
آب انار حاوی مقدار زیادی ویتامین C است و هر 100 میلی‌لیتر آن می‌تواند 16 درصد ویتامین C مورد نیاز بدن را تامین كند. همچنین، حاوی مقدار قابل توجهی ویتامین B5 (اسیدپانتوتنیك)، پتاسیم و آنتی‌كسیدان‌های پلی‌فنلی می‌باشد.
مهم‌ترین تركیب پلی‌فنلی آب آنار، تانن‌های هیدرولیزشونده به نام «پونیكالاجینها» هستند كه در تحقیقات آزمایشگاهی خنثی‌كننده رادیكال‌های آزاد می‌باشند. این اجسام به خوبی جذب بدن انسان شده و به عنوان آنتی‌اكسیدانی قوی عمل می‌كنند.
در پژوهش‌های سال 2008 میلادی، تأثیر انار در كاهش تورم پروستات، بهبود لنفوما، تسكین سرماخوردگی، بهبود مشكلات رگ‌های قلب و اثر ضد ویروس‌های دستگاه تنفسی مشخص شده است.
از قدیم و در طب سنتی از كلیه قسمت‌های انار برای درمان بسیاری از بیماری‌ها به صورت زیر استفاده می‌شد:
گل انار به صورت دم‌كرده و یا جوشانده برای درمان اسهال ساده، خونریزی‌ها، ترشحات زنانگی و به صورت غرغره برای كاهش ورم لوزه استفاده می‌شد. از پوست انار نیز برای بهبود این مشكلات استفاده می‌شده است. برگ انار به صورت خشك و تازه در تهیه تیزان‌های مقوی معده، اشتهاآور، ضد تهوع، ضد كم‌خونی و ضد ضعف و خستگی عمومی مورد مصرف بوده است. برای آب انار اثر مفرح، صفراآور و ضد التهاب اعضای داخلی بدن قائل بودند و در بیماری‌های مجاری ادرار آن را مصرف می‌كردند. از پوست ریشه انار برای دفع كرم كدو و كرم‌های دیگر استفاده می‌شد كه مصرف آن بهتر و عارضه جانبی آن كمتر از سولفات پله‌تیرین است.
اضافه می‌نماید تیزان‌ها عبارت از مایعاتی هستند كه توسط انحلال ساده، انحلال‌های استخراجی، خیساندن، دم كردن و جوشاندن از مواد گیاهی بدست می‌آیند.
دانشمندی به نام «پله‌تیر» در پوست انار آلكالوئیدی كشف كرد كه به نام خود او «پله‌تیرین» نامگذاری شد. این جسم اثر ضد كرم قوی دارد و بیشترین خاصیت ضد كرم پوست انار مربوط به آن است. پله‌تیرین به صورت سولفات پله‌تیرین، به عنوان داروی ضد كرم مصرف می‌شود.
مصرف پوست میوه انار كه دارای اثر ضد كرم می‌باشد، ممكن است با عوارضی از جمله تهوع، سرگیجه، اسهال، دل‌پیچه و اختلالات بینایی همراه باشد كه پس از مدتی برطرف می‌شود. ناگفته نماند كه عوارض جانبی پوست ریشه انار كمتر از پوست انار است.
در كتاب مرحوم دكتر زرگری برای تهیه عصاره ضد كرم از پوست ریشه انار، روش زیر توصیه شده است:
حدود 80 گرم از پوست ریشه انار را در دو لیوان آب به مدت یك روز خیسانده، سپس به ملایمت حرارت دهید تا محلول به یك لیوان تقلیل یابد. بعد آن را صاف كرده و در سه نوبت به فاصله دو تا سه ساعت میل كنید. با مصرف این فرآورده ممكن است حالت تهوع پیش آید. پس از مصرف محلول و وقتی در روده ناراحتی احساس شد (بجزحالت تهوع)، باید مسهل استفاده نمود تا كرم دفع شود. یكی از بهترین مسهل‌ها روغن كرچك است كه بهتر است حدود دو ساعت پس از خوردن كل محلول مصرف شود.
