د کتر سید مهد ی میرغضنفری؛ پزشک، دکتری تخصصی (PhD) فیزیولوژی پزشکی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ارتش
تنظیم: دکترراحله حسنی؛ دکترای تخصصی سیستماتیک گیاهی، پژوهشگرطب سنتی ایرانی، تاریخچه حجامت و بادکش‌درمانی
یکی از آداب و اقدامات رایج در فرهنگ زندگی سالم ایرانی اسلامی، بادکش‌گذاری و حجامت بوده که در کنار سایر اجزای زندگی، مورد توجه قرار می‌گرفته و بدینوسیله کمک به حفظ سلامتی و بالا نگه داشتن کیفیت سلامت و زندگی می‌نموده است.
حجامت یکی از اصول مهم پیشگیری و نیز ابزار درمانی در پزشکی‌ایرانی است که سابقه آن به چندهزار سال پیش می‌رسد و البته مورد تأیید اسلام نیز واقع شده است؛ به طوری طبق یک حدیث، در شب معراج به پیامبر اکرم (ص) و امت‌ایشان نسبت به انجام حجامت توصیه شده است.
حجامت از لغت حجم گرفته شده، چون شخص حاجم به وسیله مکیدن در سطح پوست ایجاد حجم می‌نموده است و معادل آن در زبان فارسی امروزی بادکش می‌باشد.
حجامت بطور کلی به اشکال زیر انجام می‌شود: گرم و سرد، با خون‌گیری (تر) و بدون خون‌گیری (خشک). به حجامتی که بدون خونریزی انجام شود (خشک)، امروزه اصطلاحاً بادکش گفته می‌شود.
در بادکش (dry cupping) یا همان حجامت خشک، کِشش و مکش در پوست بدن (ایجاد حجم در پوست بدن) به وسیله لیوان مخصوص که به وسیله مکنده‌ای، داخل آن از هوا خالی می‌شود، ایجاد شده و این قضیه باعث جمع شدن پوست در داخل لیوان می‌گردد.
انواع بادکش
بادکش‌گذاری را می‌توان در مقوله حرکات بدنی که به طور غیرفعالانه و توسط شخص دیگری روی بدن انسان صورت می‌گیرد به حساب آورد (شبیه دلک و ماساژ) و اگر با خون‌گیری همراه شود، به عنوان نوعی روش پاکسازی و دفع مواد زائد از بدن نیز محسوب می‌شود.
گرچه تاثیرات و فواید این اعمال بسیار بیشتر از این است که در این دو مقوله محدود شوند. بخش قابل توجهی از مشکلاتی چون خستگی‌های مزمن، دردهای مبهم بدنی، حالت‌های آزار دهنده درونی، احساس باد یا دردهای مهاجر در بدن، گرفتگی‌ها یا دردهای عضلانی مفصلی، التهابات بافت‌های نرم و زیر پوستی یا عمقی بدن، نقایص ناشی از ضعف خونرسانی یا تمرکزی سیستم دفاعی یا مدیریتی بدن به یک عضو یا منطقه و یا برخی بیماری‌های پیچیده‌تر و تخصصی را می‌توان در کنار رعایت سایر اصول حفظ سلامتی، با انجام عمل بادکش و حجامت تخفیف یا بهبود بخشید.
با توجه به سادگی نسبی این عمل چه در مرحله یادگیری و چه در مقام اجرا، می‌توان با در نظر گرفتن ظرافت‌ها و احتیاط‌های مربوطه، این توانمندی را به خانواده‌ها و عموم مردم انتقال داد تا از فواید آن بهره‌مند شده، بتوانند برای تخفیف یا رفع مشکلات کوچک و ساده از آن استفاده کرده و مراجعات مکرر و غیر ضروری به سیستم بهداشتی درمانی کشور که هزینه‌های مختلفی برای مردم و سیستم در پی خواهد داشت را کاهش داد. بدیهی است که در مواقع بروز بیماری حاد، شدید، طولانی، ناشناخته یا مخصوصاً تهدید کننده حیات، حتماً و قطعاً باید به پزشک حاذق مراجعه نمود و هیچگاه داشتن اطلاعات یا توانمندی‌های موردی در حیطه پزشکی نمی‌تواند شخص را از مراجعه به طبیب که سال‌ها عمر و تجربه خود را در‌این راه صرف نموده است بی‌نیاز نماید.
بادکش از لحاظ روشِ ایجادِ خلأ در لیوان، به دو صورت انجام می‌شود:
بادکش گرم: بادکشی که به شیوه سنّتی و با استفاده از شعله و لیوان شیشه‌ای که درون آن مشخص باشد انجام می‌شود با عنوان بادکش گرم شناخته می‌شود.
بادکش سرد: در قدیم‌این بادکش را به وسیله‌ای شاخ (شاخ حیواناتی که خصوصیات مخصوص لیوان بادکش امروزی را داشته است و در انتهای آن سوراخی را‌ایجاد می‌کردند که از آن طریق هوای داخل شاخ را می‌مکیدند و با‌این کار بادکش صورت می‌گرفت) انجام می‌دادند و در حال حاضر وسایل گوناگونی تحت عنوان‌های مختلف مثل دستگاه درد کش، ساکشن برقی، دستگاه خلأ کننده و ... برای‌این کار درست شده که با‌ایجاد خلأ در لیوان‌های مخصوص خودشان امکان‌ایجاد حجم و بادکش را به ما داده‌اند.
بادکش از لحاظ روشِ انجامِ آن روی بدن، به سه صورت انجام می‌شود:
بادکش ثابت: در این روش لیوان بادکش را به مدت 15 ثانیه یا بیشتر روی موضع بادکش به طور ثابت نگه داشته می‌شود و پـس از اتـمام زمان بادکش از بدن جدا می‌شوند؛ این بادکش بیشتر باعث سکون مواد در آن ناحیه و منجمد شدن اخلاط در آن موضع می‌شود.
این نوع از بادکش در بادکش وسیع کتف، کمر، درمان کمردردها و رفع خستگی مزمن کاربرد دارد.
بادکش متناوب (منقطع): اگر به صورت مکرر لیوان یا لیوان‌های بادکش (در صورت استفاده از چند لیوان) را بعد از قرار دادن آن روی موضع برداشته و دوباره لیوان را در آن موضع قرار دهیم به آن بادکش متناوب یا منقطع می‌گوییم که باعث تجمع خون لطیف و مواد سبک در آن ناحیه می‌گردد (اخلاط سبک را به آن ناحیه می‌کشد) و بیشتر از بادکش‌های دیگر موضع را گرم می‌کند.
در این روش می‌توان به تعداد چهل بار یا بیشتر بادکش‌گذاری را که باید کمتر از 3 تا 5 ثانیه طول بکشد، تکرار کرد.
بادکش متحرک یا لغزان: در بادکش لغزان قبل از بادکش گذاری، موضع روغن مالی می‌شود و سپس بادکش با مکش ملایم انجام شده و به آرامی با حرکت دست، لیوان روی پوست منطقه جابجا می‌شود.
این نوع بادکش در رفع اسپاسم‌های عضلانی و خستگی مفرط و همچنین جابجایی مواد بسیار مؤثر است.
می‌توان لیوان بادکش به هر مکانی که قرار است به آن سمت مواد انتقال داده شود حرکت داده شوند.
جهت در‌این نوع بادکش دارای اهمیت بسیار است.
تفاوت بادکش گرم و سرد
بادکش به صورت کلی باعث گرم شدن موضع می‌شود (به علت تجمع خون در آن ناحیه) اما در بادکش سرد، گرمای زائد مصنوعی به بدن داده نمی‌شود، ولی در بادکش گرم به وسیله آتش مقداری گرمای مصنوعی به موضع بادکش داده می‌شود که باعث گرم‌تر شدن ناحیه بادکش می‌گردد.
لذا اسم گذاری بادکش با پسوند سرد از باب تسامح است نه از آن جهت که بادکش باعث سرد شدن موضع می‌گردد.
البته‌این نکته قابل ذکر است که برخی بادکش‌ها به خاطر تجمع خون در یک ناحیه دور از سیستم عروق مرکزی باعث سرد شدن کل بدن می‌شوند چون‌این موضوع مربوط به مکانیسم بادکش است نه به نوع بادکش کردن.
بادکش گرم برای افراد با مزاج سرد یا برای گرم کردن موضعی منطقه‌ای (مانند افرادی که دچار سوء مزاج سرد شده‌اند یا در اثر خوابیدن و نشستن روی سنگ سرد، دچار اسپاسم عضلانی شده‌اند) و سرمازدگی‌ها بیشتر کاربرد دارند.
برای لاغری موضعی نیز از بادکش گرم استفاده می‌شود چرا که حرارت، رطوبت موضعی را تبخیر و چربی‌ها را رقیق و آماده دفع می‌کند.
در کل اگر دسترسی به شعله و بادکش گرم نبود یا مهارت آن وجود نداشت (بروز سوختگی و خطرات احتمالی)، می‌توان از بادکش سرد استفاده کرد و از فوائد آن بهره جست.
تفاوت سه نوع بادکش ثابت و متناوب و لغزان
بادکش ثابت بیشتر برای ثابت نگه داشتن مواد و‌ایجاد سکون مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بادکش متناوب برای‌ایجاد گرمی بیشتر و ورزش مصنوعی در آن ناحیه و گاهی تبدیل بلغم طبیعی به دم یا صفرا و برای کشیدن اخلاط سبک (خون و صفرا) به آن ناحیه انجام می‌شود.
بادکش متحرک یا لغزان برای انتقال اخلاط سنگین (سودا و بلغم) و مواد یک ناحیه به یک ناحیه دیگر مثل انتقال مواد مضر از اعضاء شریف به اعضاء پست بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. (البته هر کدام از‌این بادکش‌ها کارایی‌های دیگری هم دارند که استفاده از‌این بادکش‌ها برای آن موارد به ذوق سلیم بستگی دارد).
تا اینجا شش نوع بادکش را معرفی نمودیم که می‌توان برای هر بیماری که با مکانیسم آنها مطابقت دارد مورد استفاده قرار بگیرد (البته با توجه به قانون درمان به ضد و حفظ سلامتی به موافق).
نحوه انجام بادکش‌گذاری
برای انجام بادکش سرد با دستگاه ساکشن، بهتر است ابتدا یکی دو مکش اندک ایجاد شود تا لیوان به محل متصل شود و سپس بعد از 20 ثانیه چند مکش دیگر‌ایجاد شود، یعنی فشار منفی داخل لیوان به تدریج افزایش یابد.
بسته به هدف مورد نظر و موضع، لیوان به مدت 5 - 20 دقیقه می‌تواند روی محل باقی بماند.
برای رها کردن لیوان می‌توان سوپاپ ته لیوان را قدری به بیرون کشید تا با ورود هوا از بیرون به داخل لیوان، مکش از بین رفته و لیوان رها شود یا انگشت را روی پوست کنار لبه لیوان قرار داده و قدری فشار داد تا از منفذ ایجاد شده، هوا وارد لیوان شده و لیوان از پوست رها شود.
به هیچ عنوان نباید سعی کرد تا لیوان را به زور و با کشیدن از پوست جدا کرد چرا که حتی می‌تواند پوست را از بافت زیرین آن جدا کند.
در بادکش گرم پنبه الکلی کوچک آتش گرفته به واسطه پنس فلزی باید در قعر لیوان شیشه‌ای که ته آن به سمت بالا و دهانه آن موازی با سطح پوست و نزدیک به آن است، قرار گیرد به طوری که آتش با لبه‌های لیوان تماس بر قرار نکند تا سوختگی به دنبال نداشته باشد.
ورود پنبه الکلی به لیوان و سپس بیرون آوردن آن از لیوان باید به سرعت انجام شده و لیوان به سرعت روی پوست قرار گیرد تا مکش کافی انجام شود.
انجام‌این بادکش در فصول سرد که ماهیچه‌ها دچار گرفتگی می‌شوند توصیه می‌شود. در روش دیگر مقداری پنبه را کمی الکلی نموده، داخل یک درب بطری و روی موضع بادکش قرار داده می‌شود.
سپس پنبه را آتش زده و لیوان را بلافاصله روی آن قرار داده به شکلی که درب بطری در وسط درب لیوان قرار بگیرد. در بادکش لغزان قبل از بادکش گذاری، موضع روغن مالی می‌شود (از روغن‌های طبیعی مانند بادام شیرین، بابونه، کنجد، زیتون و غیره می‌توان استفاده کرد).
اگر از روغنی با مزاج گرم مانند بابونه استفاده شود، اثر بخشی بیشتری خواهد داشت.
به خصوص‌اینکه روغن قبل از استفاده کمی گرم شود (مانند روغنی که به مدتی کوتاه روی رادیاتور قرار گرفته و دمای آن افزایش یافته است). پس از روغن مالی، بادکش را روی بدن ثابت می‌کنیم و سپس به آرامی آن را با دست روی پوست به حرکت در می‌آوریم،این عمل باعث گرمی (سرخی) موضعی شده (جریان خون در موضع افزایش می‌یابد) و در رفع اسپاسم‌های عضلانی و خستگی مفرط بسیار مؤثر است.
نکته مهم در انجام بادکش‌ها رعایت اصول‌ایمنی در هنگام بادکش کردن است به طوری که اگر با حرارت زیاد یا مکش بیش از حد انجام شود می‌تواند تاول‌ها یا سوختگی‌هایی را به دنبال داشته باشد.
در اجرای بادکش، روغن مالی قبل از آن، میزان مکش و مدّت ماندن لیوان‌ها روی بدن مهم بوده و در افراد و محل‌های مختلف، متفاوت است.
ادامه دارد ...
بیشتر بخوانید:
