زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛  استاد دانشکده داروسازی

تحریریه زندگی آنلاین :

نام علمی: Eucalyptus globulus  نام عمومی: Eucalyptus   نام انگلیسی: Blue gum tree   نام عربی: شجره الكافور   نام فرانسوی:Eucalyptus   نام آلمانی: Fieberheilbaum  نام‌های مترادف: Eucalyptus gigantea, Eucalyptus diversifolia, Eucalyptus cordata, Eucalyptus glauca Eucalyptus Pulverulenta  نام خانواده: Myrtaceae (مورد)

گیاه‌شناسی:

اوكالیپتوس درختی است مرتفع و زیبا كه ارتفاع آن در استرالیا (زادگاه اصلی‌اش) به حدود 100 متر می‌رسد؛ ولی در نواحی دیگر، تا 40 متر گزارش شده است.

برگ درخت در انوع جوان و مسن، از نظر شكل متفاوت است؛ به این معنا که در درختان جوان به صورت متقابل، بدون دم‌برگ، و بیضی‌شكل یا مدور، در قسمت قاعده است. رنگ این برگ‌ها ابتدا سبز مایل به آبی است که كم‌كم به رنگ سبز مایل به سفید در می‌آیند. در درختان مسن، برگ‌ها به صورت منفرد و دارای دم‌برگ و از نظر شكل، باریك، دراز و نوك‌تیز هستند و رنگ آنها سبز یا سبز مایل به زرد می‌باشد. وسعت كشت این گونه در ایران كم است و اوكالیپتوس‌های موجود در ایران، از گونه‌های دیگرند. قسمت مورد استفاده درخت، در داروسازی و پزشكی، برگ آن است كه حاوی اسانسی بسیار پرمصرف می‌باشد.

 بیشتربخوانید:

آشنایی با کاربردهای باورنکردنی پماد ویکس

تاریخچه:

استفاده سنتی از برگ اوكالیپتوس برای درمان تب، در قرن 19 میلادی در غرب گسترش یافت. این گیاه با راهنمایی و همكاری باغ گیاه‌شناسی ملبورن در اروپا و سپس در شمال آمریكا گسترش یافت. پژوهشگران شوروی معتقدند كه اسانس آن تأثیرات خوبی روی ویروس آنفلوانزا دارد. بسیاری از دانشمندان دیگر بر این عقیده هستند كه اسانس اوكالیپتوس دارای اثر ضدمیكروب وبا و میكروارگانیزم‌های دیگر است. در قدیم از برگ اوكالیپتوس به عنوان مرهم برای انواع زخم‌ها و التهابات و از جوشانده آن در فرآورده‌های خوراكی استفاده می‌كردند.

تركیبات مهم:

مهم‌ترین تركیب برگ‌ها، اسانس به میزان 5/3-5/1 درصد است. میزان تركیبات موجود در اسانس، به شدت تحت تأثیر گونه و شرایط آب و هوایی و جغرافیایی منطقه كشت است. مهم‌ترین تركیب این اسانس، تركیب اكسیدی به نام 1 و 8 سینئول است كه از 54 تا 95 درصد آن را در گونه‌های مختلف تشكیل می‌دهد و همین ترکیب باعث شده اسانس بویی نافذ داشته باشد. تركیبات دیگر اسانس شامل آلفاپی نن، پاراسیمن آرمودندرن، كومین‌الدهید گلوبولول و پینوكاروئول است. اسانس‌های مورد مصرف در داروسازی نباید حاوی كمتر از 70% 1 و 8 سینئول باشند. 1 و 8 سینئول به نام اوكالیپتول نیز معروف است.

داروشناختی و اثرات مهم

اثرات مهم اوكالیپتوس، مربوط به اسانس برگ‌هاست كه دارای خاصیت ضداحتقان و ضدمیكروب خوبی است؛ به همین دلیل به شكل بخور، مصرف فراوانی در جهان دارد و در حقیقت یكی از پرمصرف‌ترین اسانس‌هاست. تنفس اسانس یا بخور اوكالیپتوس، ضداحتقان، خلط‌آور، ضدمیكروب و كاهش‌دهنده تورم غشای مخاطی گلوست. همچنین چای تهیه‌شده از برگ اوكالیپتوس برای بهبود برونشیت، ورم گلو و كاهش سرفه، مفید است.

داروهای خوراكی آن نیز، به رفع مشكلات روده‌ای، معده‌ای و مثانه کمک می‌کند. اسانس اوكالیپتوس در بسیاری از فرآورده‌های غیر دارویی، مانند شیرینی‌جات، آدامس، صابون و اسپری‌ها، به کار می‌رود. پماد حاصل از اسانس اوكالیپتوس نیز دوركننده حشرات است؛ بنابراین مالیدن آن روی سطوح باز بدن، تا حدی از نیش حشرات جلوگیری می‌كند.

 بیشتربخوانید:

اوکالیپتوس

طریقه و میزان مصرف:

برای استفاده از برگ تازه یا خشك اوكالیپتوس: به عنوان بخور، می‌توان حدود 20 گرم برگ خشك یا دوبرابر این میزان، برگ تازه را در آب جوشاند.

فرآورده‌های صنعتی اوكالیپتوس معمولاً به شكل بخورهای آماده است كه به صورت محلول هیدروالكلی هستند. برحسب راهنمای دارو می‌توان مقادیر مختلفی (از چند قطره تا چند میلی‌لیتر) را در ظرف آب جوش ریخت و جوشاند. بخارات اسانس تولیدشده در محیط‌های سربسته، باعث رفع احتقان بینی می‌شود.

شكلات و آدامس‌‌های تهیه‌شده از اسانس اوكالیپتوس نیز در سال‌های اخیر به بازار عرضه شده‌اند كه با ضدعفونی كردن دهان و گلو، باعث رفع احتقان سریع بینی نیز می‌شوند. برگ اوكالیپتوس را می‌توان همراه با گیاهان دیگر، نظیر بابونه یا گیاهان اسانس‌دار دیگر، به عنوان بخور استفاده کرد.

مصرف خوراكی: از برگ خردشده اوكالیپتوس به عنوان خلط‌آور و تأثیرات دیگر می‌توان استفاده كرد. برای تهیه آن، روی نصف قاشق چایخوری برگ خردشده، ‌یك لیوان آب جوش ‌ریخته و ده دقیقه صبر ‌كنید؛ سپس صاف كرده و كم‌كم بنوشید. این مقدار مصرف را می‌توان سه بار در روز تكرار كرد. یادآوری می‌شود كه اسانس اوكالیپتوس، هرگز نباید به صورت خوراكی مصرف شود.

عوارض جانبی:

مصرف مقدار زیاد فرآورده‌های خوراكی اوکالیپتوس می‌تواند باعث ایجاد اسهال و استفراغ گردد. همچنین اسانس بعضی از گونه‌ها حساسیت‌زا بوده و باعث تحریك پوست یا غشای مخاطی می‌شود.

موارد احتیاط:

در دوران بارداری بهتر است از مصرف خوراكی اسانس، خودداری شود. در دوران شیردهی نیز مصرف آن توصیه نمی‌شود، چون ممكن است باعث تهوع و استفراغ گردد.

 مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده اسانس و برگ اكالیپتوس: ضددرد، ضدكرم، ضدباكتری، كاهش‌دهنده قندخون، ضدورم، ضدتب، ضدعفونی‌كننده، ضداسپاسم، ضدتومور، ضدقارچ، ضدسرفه، ضدویروس، ضدنفخ، ضداحتقان، قابض، بازكننده برونش‌‌ها، ادرار‌اور، خلط‌‌آور، حشره‌كش، مسكن، محرك و كاهش‌دهنده ترشحات گلو و بینی.

احتیاط:

فرآورده‌های حاصل از اسانس اوكالیپتوس را نباید روی پوست استفاده كرد؛ چون ممكن است باعث قرمزی و تحریك آن شود. همچنین این فرآورده‌ها را جلو یا داخل بینی نوزادان و كودكان، قرار ندهید.

نكات قابل توجه:

با توجه به بیش از 600 گونه اوكالیپتوس و اینکه در حال حاضر آنها را در شرایط مختلف جغرافیایی و آب و هوایی كشت داده‌اند، به طور متوسط، درصد اسانس برگ خشك انواع اوكالیپتوس، 3-1درصد و در برگ تازه 6/1 -4/0 درصد است. البته مقادیر كمتر یا بیشتر از اعداد ذكرشده نیز، می‌تواند صحیح باشد.

 بیش از 40‌گونه اوكالیپتوس در وسعت‌های‌ كم یا زیاد، در ایران كشت شده‌ است كه در دهه‌های اخیر و اغلب از استرالیا به ایران آورده شده‌اند. با توجه به خواص گوناگون این گیاه، روز به روز به وسعت کشت آن در ایران افزوده می‌شود.

گونه‌ای كه قدمت و وسعت بیشتری در ایران دارد، اوكالیپتوس كامال دولنسیس است كه بیشتر در مناطق جنوبی ایران به چشم می‌خورد.

مطالعه‌ نگارنده و همكاران طی سال‌های 1370-1360 بر روی اسانس بیش از 35 گونه‌ اوكالیپتوس موجود در سراسر ایران، نشان داد كه حداقل پنج گونه از نظر تولید اسانس و كمیت و كیفیت دارویی، مناسب هستند.

درختان اكالیپتوس ارزش بسیاری دارند، چرا كه استفاده‌های زیادی از آنها به عمل می‌آید كه به‌طور خلاصه به قرار زیراست:

 به علت رشد سریع، قدرت تولید چوب آنها بسیار زیاد است.

 گونه‌های مختلف آنها در شرایط بسیار متفاوت، به عنوان سایه‌بان و بادگیر، در خشكاندن باتلاق‌ها، در ارتفاع هم‌سطح دریا، نواحی مرتفع، مناطق خشك، مناطق مرطوب و نواحی نسبتاً سرد تا بسیار گرم قابل كشت می‌باشد؛ به همین دلیل در نقاط مختلف ایران، كشت آنها موفق بوده است.

 از اسانس برگ اوكالیپتوس در داروسازی، تهیه صابون، تهیه اسپری‌های مختلف صنایع شكلات، آدامس‌سازی، آرایشی و بهداشتی و صنایع متفرقه نیز استفاده می‌شود.

 تانن‌های برگ حاصل از عمل اسانس‌گیری، در جوهرسازی قابل استفاده است.

 در مناقطی كه وسعت كشت درختان زیاد باشد، زنبورداری رایج بوده و یكی از عسل‌های مرغوب، با طعم و مزه مطلوب، مربوط به استفاده زنبور، از شهد گل‌های اوكالیپتوس است.

 چون اسانس اوكالیپتوس خاصیت دوركننده حشرات را دارد، وجود اوكالیپتوس در نواحی مسكونی، مفید بوده و به‌ویژه در بعضی نواحی مانند شمال ایران كه حشرات زیادی باعث مزاحمت می‌شوند، وجود آن ضروری است.

 با توجه به افزایش وسعت كشت اوكالیپتوس در ایران، حدود ده سال است كه اسانس مصرفی در صنایع دارویی، برای تهیه بخور اوكالیپتوس، از درختان داخلی تامین می‌شود.