به قلم : زینب سادات تدینی ، کارشناس تغذیه
زیر نظر: دکتر سعید دعائی ، متخصص تغذیه ، استادیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
تحریریه زندگی آنلاین : کبد چرب
کبد بزرگ‌ترین غده بدن است که در زیر دنده‌ها در بخش فوقانی راست حفره شکم قرار دارد. از مهم‌ترین نقش‌های کبد در بدن می‌توان به سم‌زدایی از داروها، دفع مواد زاید ناشی از تخریب و نوسازی گلبول‌های قرمز خون به شکل صفرا، تولید عوامل انعقادی خون، ذخیره قند به شکل گلیکوژن و نیز تنظیم سوخت و ساز قند و چربی اشاره کرد. کبد چرب غیر الکلی شایع‌ترین اختلال کبدی در جهان است. اخیراً شیوع کبد چرب غیرالکلی در ایران به علت افزایش چاقی در جامعه ما افزایش یافته است. کبد طبیعی حاوی کمتر از حدود 5 گرم چربی در 100 گرم وزن خود است. در افراد مبتلا به کبد چرب، میزان چربی در کبد بیش از 5 درصد وزن کبد می‌باشد.
بیماری کبد چرب غیر الکلی طیف وسیعی دارد و بسیاری از بیماران ممکن است فقط افزایش چربی در بافت کبدی داشته باشند (استئاتوزیس ساده)، اما برخی به سوی استئاتوهپاتیت غیر الکلی پیشرفت می‌کنند و 20 درصد از بیماران نیز دچار فیبروز کبدی و حتی سیروز و نارسایی خواهند شد.
انواع کبد چرب
کبد چرب به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شود:
- کبد چرب الکلی: در بیماران و افراد مصرف‌کننده مواد الکلی دیده می‌شود و با میزان و مدت زمان مصرف الکل ارتباط دارد. این حالت گاها در مصرف کوتاه مدت الکل نیز ایجاد می‌شود.
- کبد چرب غیرالکلی: در افراد چاق، بیماران مبتلا به دیابت و افراد با کلسترول خون بالا ایجاد می‌شود. همچنین مصرف داروهای استروئیدی و آنابولیک و مکمل‌ها و خوددرمانی در ایجاد کبد چرب نقش بسزایی دارند.
بیشتربخوانید:
در زنان حامله نیز به دلیل تغییرات هورمونی امکان ابتلا به کبد چرب
وجود دارد که حتی می‌تواند منجر به افزایش احتمال عفونت‌ها، خونریزی و نارسایی کبد شود. کبد چرب حاملگی طی چند هفته بعد از زایمان بهبودی قابل توجه می‌یابد.
علل و بیماری‌های همراه با کبد چرب
مصرف الکل
چاقی
دیابت و بالا بودن چربی‌های خون
عمل جراحی روده و کاهش سریع وزن
سوء‌تغذیه پروتئین - انرژی
تغذیه کامل وریدی
بیماری‌های التهابی کبد مثل هپاتیت C
کبد چرب حاملگی
مسمومیت با مواد سمی
مصرف بعضی داروها مثل تتراسیکلین، اسید والپروئیک، آمیودارون و ترکیبات کورتون‌دار
همچنین سبک زندگی ناسالم سبب افزایش احتمال ابتلا به کبد چرب می‌گردد. عادات غلطی که در ایجاد بیماری کبد چرب نقش دارند عبارتند از:
حذف صبحانه
غذا خوردن سریع (تأخیر در انتقال پیام سیری بین مغز و معده و در نتیجه افزایش دریافت کالری)
مصرف مواد غذایی با ارزش تغذیه‌ای پایین
تماشای تلویزیون در حین غذا خوردن
بازی‌های رایانه‌ای و عدم تحرک بدنی کافی
بیشتربخوانید:
خواص بی نظیر این میوه برای درمان کبد چرب
نشانه‌های کبد چرب
در بیشتر موارد بیماری کبد چرب معمولاً علامت خاصی ندارد و به دنبال انجام آزمایش‌های دوره‌ای و مشاهده افزایش سطح آنزیم‌های کبد مشخص می‌شود یا اینکه در زمان انجام سونوگرافی شکم برای علل دیگر، وجود کبد چرب تشخیص داده می‌شود، البته اختلال‌های آنزیمی در کبد چرب معمولاً خفیف بوده و در بیشتر موارد موجب افزایش مختصر در آنزیم‌های کبدی (ALT،AST) می‌شود. در برخی موارد نیز نشانه‌هایی نظیر خستگی و احساس ناراحتی و درد مختصر در قسمت فوقانی و راست شکم (محل کبد) دیده می‌شود. در موارد شدید هم علائمی مثل درد شکم، تهوع، استفراغ، بزرگی کبد و زردی ایجاد می‌شود.
مراحل بیماری
بیماری کبد چرب در طی 4 مرحله از حالت خفیف ساده تا حالت شدید پیشرفت می‌کند. حالت وخیم‌تر بیماری کبد چرب غیر الکلی، با نام NASH یا Non Alcoholic steatotic hepatitis شناخته می‌شود که در آن التهاب کبد به همراه از بین رفتن سلول‌های کبدی و افزایش آنزیم‌های کبدی دیده می‌شود.
درمان
از بین بردن علل ایجاد‌کننده کبد چرب می‌تواند در بهبود کبد چرب مؤثر باشد. با کاهش وزن درافراد چاق و تغییر در شیوه زندگی (افزایش فعالیت جسمانی، پیاده‌روی و ...)، اصلاح رژیم غذایی، قطع مصرف مشروبات الکلی و کنترل دقیق قند خون با کمک پزشک می‌توان در جهت درمان این بیماری نتیجه مطلوبی به دست آورد. در بعضی موارد برای کنترل کبد چرب با توجه به شدت عارضه، از داروها نیز استفاده می‌شود، البته ذکر این نکته ضروری است که با وجود تجویز دارو، هنوز هم کاهش وزن و تغییر در شیوه زندگی از ارکان اصلی درمان بیماری کبد چرب به شمار می‌روند.
نکات قابل توجه در پیشگیری و درمان کبد چرب
- انجام تمرینات ورزشی: فعالیت‌های ورزشی باید منظم و به شکل 30 تا 45 دقیقه روزانه یا حداقل 3 تا 4 بار در هفته همراه با افزایش ضربان قلب باشد.
- کنترل چاقی: در مطالعات انجام شده بین 60 تا 100 درصد بیماران مبتلا به کبد چرب چاق بوده‌اند. چاقی سیبی شکل با شکم برجسته حتی در افرادی که نمایه توده بدنی (BMI) طبیعی دارند و اندام‌های آن‌ها چاق نیست با خطر جدی ابتلا به کبد چرب غیرالکلی همراه می‌باشد. مشکل عمده در درمان چاقی، کاهش وزن نیست، بلکه حفظ وزن کاهش یافته است.
- تغذیه مناسب: هنگام تجویز رژیم‌های غذایی کاهش وزن که تحت نظر متخصص تغذیه انجام می‌شود، باید به شرایط بیمار و اختلالات زمینه‌ای توجه شود. دقت کنید که محرومیت غذایی شدید برای کاهش وزن توصیه نمی‌شود. در موارد شدید محرومیت غذایی، مقادیر بیشتری چربی از بافت‌های محیطی وارد خون و سپس کبد می‌شود و این موضوع سبب بدتر شدن وضعیت کبد بیمار می‌شود.
اصول کلی رژیم غذایی سالم
به طور کلی غذاهای مفید برای کبد به دو گروه عمده تقسیم می‌شوند:
الف: برخی مواد غذایی ممکن است فرآیند سم‌زدایی و تصفیه کبد را افزایش دهند. مانند: سیر و پیاز، انواع کلم (کلم بروکلی، کلم قمری، گل کلم، کلم پیچ)، چغندر، سیب.
ب: مواد غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان که در طی فرآیند سم‌زدایی از کبد محافظت می‌کنند. مثل: آلو، کشمش، زغال‌اخته، شاتوت، توت‌فرنگی، تمشک، پرتقال، گریپ‌فروت سرخ، طالبی، سیب و گلابی، چای سبز، زنجبیل، خار مریم، کنگر فرنگی، کاسنی، چای سبز، آبلیمو، زرد چوبه، اسفناج، فلفل دلمه‌ای، و سیر.
رژیم غذایی باید غنی از فیبر باشد. غلات کامل مثل نان‌های سبوس‌دار منبع خوبی برای کربوهیدرات‌های پرفیبر هستند.
استفاده از منابع غنی ویتامین C (آب مرکبات، فلفل دلمه‌ای) و سلنیوم (غذاهای دریایی مانند ماهی و میگو) به دلیل دارا بودن خاصیت آنتی‌اکسیدانی توصیه می‌شود.
میزان مصرف پروتئین در افراد مبتلا به کبد چرب باید افزایش یابد، ولی گوشت مرغ و ماهی بهتر از گوشت قرمز بوده و باید قبل از پخت غذا، چربی‌های اضافه گوشت از آن جدا شده و دور ریخته شوند. حبوبات به ویژه لوبیا سفید و قرمز و سویا بیشتر استفاده شود.
چربی‌های اشباع شده از رژیم غذایی حذف شود. به جای مصرف کره و روغن حیوانی از روغن‌های مایع یا چربی‌های اشباع نشده استفاده شود.
غذا بهتر است کاملاً جویده شود و آرام‌آرام خورده شود.
به هیچ وجه تعداد وعده‌های غذایی را کاهش ندهید. گرسنگی زیاد به طور خودکار بدن را به سمت ذخیره‌سازی چربی در کبد هدایت می‌کند.
مصرف مغزهای خوراکی نظیر بادام و فندق خام، گردو و تخم کتان به مقدار مناسب توصیه می‌شود.
لبنیات مصرفی بهتر است کم‌چرب و حاوی پروبیوتیک باشد.
منابع در دفتر مجله موجود است.
