مسموميت‌های گياهی
طبق آمار، بیشترین ابتلا و مرگ كودكان در كشورهای شمال یا ثروتمند، حوادث و مسمومیت‌ها گزارش شده است. در ایران نیز طبق آخرین آمار به علت كنترل نسبی بیماری‌های عفونی، اسهال، استفراغ و بیماری‌های تنفسی، اكنون حوادث و مسمومیت‌ها بیشتر آمار ابتلا و مرگ را به خود اختصاص داده‌اند.
سالیانه در تهران تقریبا دههزار مورد مسمومیت در بین كودكان رخ می‌دهد كه از این تعداد، تنها مركز مسمومین كودكان لقمان حكیم سالیانه چهار هزار مورد در سال 1375 را داشته است. 3985 مورد مسمومیت مربوط به شایع‌ترین نوع آن از قبیل مسمومیت با نفت، گاز، مواد شوینده، وایتكس و مسمومیت با انواع قرص‌ها می‌باشد. از مجموع 3985 مورد مسمومیت 165 مورد مسمومیت با گیاه تاتوره، 25 مورد مسمومیت با گیاهان ناشناخته و 4 مورد مسمومیت با دیفن باخیا بوده، سایر موارد نیز مربوط به گیاهان زینتی در منزل (مانند دانه كرچك باقلای وحشی و دانه گل گوجه‌سبز)، بوده است. انواع گیاهان دارویی و گیاهانی كه در بیابان‌ها روئیده می‌شوند و در دسترس كودكان می‌باشند، در مقالات خارجی مسمومیت‌های گیاهی 10-5 درصد كل مسمومیت‌ها را تشكیل می‌دهند كه با توجه به شناسایی گیاه، خواص و مسمومیت ناشی از آنها، به ندرت اتفاق می افتد احتیاج به بستری شدن داشته باشند. مسمومیت اغلب اتفاقی بوده و در میان كودكان 4-2 سال اتفاق می افتد. كودكان در این سن ناآگاه، فعال و كنجكاو بوده و تمام اشیاء را به طرف دهان خود می‌برند. كودكان مجذوب برگ‌های درخشنده و میوه‌های قشنگ گیاه می‌شوند و قسمت‌هایی از گیاه را می‌خورند. استفاده گسترده از گیاهان برای تزیین، درمان خانگی و یا به عنوان مكمل‌های غذایی، مطمئنا چیز تازه‌ای نیست. مشكل اصلی در برخورد با مسمومیت گیاهی خواص گیاه به تنهایی است. اسامی گیاهان از نظر جغرافیایی متفاوت بوده و یك گیاه ممكن است چند نام رایج در مناطق مختلف داشته باشد.
ارزیابی بالینی: عوامل زیادی در ارزیابی شدت مسمومیت‌های گیاهی نقش دارند. ممكن است گیاهانی كه در یك قسمت از دنیا سمی شناخته می‌شوند در مناطق دیگر خیلی سمی نباشند، به عنوان مثال درخت كنیابری كه عامل تحریك سیستم عصبی مركزی و ایجاد مرگ در مناطق بومی آفریقا است، در آفریقا تنها ایجاد گاستروآنتریت می‌كند. موقعیت آب، خاك و هوا به احتمال زیاد این اختلاف را توجیه می‌كند. همچنین گیاهانی كه در فهرست گیاهان سمی می‌باشند، منحصرا یك قسمت از گیاه سمی است، مثلا دانه كرچك به علت پوشش محكم اطراف دانه كه مانع رها شدن ماده اصلی می‌گردد سمی می‌باشد. جذب سیستمیك دیفن بافیا نیز مشكل اصلی ایجاد نمی‌كند، ولی بعد از جویدن برگ‌ها و آزاد شدن آنزیم ضایعات حلقی – دهانی ایجاد می‌شود.
توصیه‌های درمانی: اكثر مسمومیت‌های گیاهی نیاز به شناسایی و توضیح صحیح اطلاعات دارند و اقدامات درمانی لازم عبارتند از:
در صورت بلع مواد گیاهی، شستشوی معده ضروری به نظر نمی‌رسد. چنانچه فرد مقدار زیادی گیاه بلعیده باشد، ایجاد تهوع تا اندازه‌ای خطرناك است (احتمال انسداد گلوت). در این موارد شاركول توصیه شده و استفاده از ملین‌ها برای تسریع پاكسازی مفید است. تهوع، استفراغ یا اسهال ممكن است تنها یافته بالینی در مسمومیت با یك گیاه خاص باشد. جایگزینی سریع مایع داخل عروقی و الكترولیت‌ها یا درمان علامتی كرامپ روده‌ای در موارد حاد لازم است. اگر توكسین‌های گیاه بر روی دستگاه‌های دیگر اثر گذاشته باشند، اقدامات لازم باید انجام گیرد، مثلا رسوب فرآورده‌های داخل عروقی همولیز ناشی از مسمومیت توكسالبومین و كریستال‌های اگزالات بعد از خوردن چرك‌های پخته شده ریواس ممكن است منجر به نارسایی كلیه شود كه در این صورت آلكالیزاسیون ادرار، رفع هیپوكلسمی و گاهی اوقات همودیالیز ممكن است ضروری باشد. خوردن گل زعفران پاییزی نیز ممكن است ایجاد نارسایی اولیه كلیه نماید. برخی گیاهان حاوی فیتوتوكسین می‌باشند كه ممكن است باعث هموگلوتیناسیون، همولیز و نارسایی كلیه شوند، مثل كرچك كه به علت همولیز تعویض خون باید انجام شود.
فاویسم یا مسمومیت باقلا باعث همولیز شده كه در نتیجه آن تعویض خون ضروری است.
بعضی گیاهان اثرات متفاوتی بر روی قلب و عروق دارند. گروهی از گیاهان نیز حاوی گلیگوزیدهای قلب (خرزهره، به خصوص گل انگشتانه) می‌باشد.
بعضی از گیاهان، به خصوص آنهایی كه روی سیستم عصبی مركزی اثر می‌گذارند، سیستم اتونوم را نیز درگیر می‌كنند. این گروه گیاهان حاوی آلكالوییدهای آتروپین (تاتوره) بوده كه بر روی رسپتورهای موسكارینی عمل می‌كنند و تظاهرات بالینی اثرات آنتی‌كولینرژیك مركزی و محیطی مانند توهم، هذیان، تاكی آریتمی، هیپرتانسیون، هیپرترمی، میدریاز، پوست خشك و برافروخته و كاهش حركات ادراری و حركت روده دارند. برای درمان این موارد، عمدتا فیزوستیگمین (احتیاط) تجویز می‌شود.
تحریك موضعی پوست یا غشاء مخاطی ممكن است به وسیله بعضی گیاهان ایجاد شود. درماتیت دماتیت متعاقب تماس با گیاهان (ازدیاد حساسیت) با سم پیچك و سم درخت بلوط ایجاد می‌شود. درمان، معمولا علامتی است گاهی چنانچه واكنش‌ها حاد باشند نیاز به درمان یا آنتی‌هیستامین و استرویید است. زخم‌های نفوذی به وسیله خارهای تیز كاكتوس بسیار مستعد واكنش‌های التهابی اولیه و عفونت ثانویه هستند. در این موارد پروفیلاكسی جهت كزاز توصیه می‌شود و تجویز آنتی بیوتیك جهت عفونت ثانویه ضروری است. كونژكتیویت و خراشیدگی قرنیه (دیفن باخیا) به دنبال تماس با این گیاه دیده می‌شود. به هنگام مسمومیت با گیاهان در مواقع ضروری، ممكن است انجام اقدامات حمایتی كلی مانند باز نمودن راه‌های هوایی، كنترل وضعیت قلبی – عروقی، كنترل تشنج و دمای بدن ضروری باشد.
جدول 1 گیاهان غیرسمی
نخل كلم میخك
گل فلفل ماگنولیا كاكتوس
گل اطلسی جعفری ذرت
گل محمدی(رز) زبان مادرشوهر قاصدك
بنفشه لادن سوسن
شمعدانی مینا سرخس
همیشه بهار آزالیا انجیر
گل امین‌الدوله زرشك درخت كائوچو
گل ابریشم بگونیا گل ثعلب
گیاهان سمی شایع:
علائم
سوزن آنتی‌كولینرژیك درمان به وسیله فیزوستیگمین صورت می‌گیرد
تحریك و تورم مخاط‌ها، اسهال و استفراغ مصرف زیاد منجر به هیپوكلسمی می‌شود.
تحریك و احساس سوزش پوست و مخاط
تحریك مخاط مسمومیت یا دیگوگسین
تشنج‌های صرع بزرگ
اسهال، استفراغ، كاردیوتوكسیك
افزایش ترش بزاق، اسهال، تشنج و فلج تنفسی
مصرف مقادیر زیاد منجر به بروز تنگی‌نفس، تشنج و اغماء می‌شود.
مواد اصلی سمی گیاه
آلكالوئیدهای آنتی كولینرژیك علائم مسمومیت با آتروپین
كریستال‌های اگزالات كلسیم
Capsicum
گلیكوزیدهای قلبی
Cicutoxin
Colchicine
Conine
گلیكوزیدهای حاوی اسید هیدروسیانیك
نام شایع
گزنه، تاتوره، برگ و جوانه سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی
سرخس آسپاراگوس Elephant Ear گل شیپوری پیچی برگ‌های ریواس كلم بدبو
فلفل
دیژیتال سرخ
زنبق كوهی، خرزهره
شوكران آبی
بته زعفران پاییزی
شوكران سمی
هسته و برگ گیلاس، سیب، هلو
