دكتر علیرضا صراف؛ متخصص دندانپزشكی اطفال
مفصل گیجگاهی فکی یا TMJ یکی از مفاصل مهم بدن است که به علت نقش آن در جویدن، بلع، تکلم و حتی تنفس و همچنین نزدیکی آن به دهان، حلق، بینی و گوش از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در ضمن، تنها مفصل بدن است که از ارتباط بین دو مفصل قرینه که به صورت هماهنگ عمل می‌کنند، تشکیل شده است.
آناتومی
مفصل TMJ در جلوی گوش خارجی قرار دارد و اجزای آن عبارتند از: حفره گلنوئید (از استخوان تمپورال)، دیسک مفصلی، برجستگی مفصلی (Articular eminence)، کپسول مفصلی و زائده کندیل (از استخوان مندیبول)
لیگامان‌ها و عضلات
لیگامان‌هاعبارتند از: Collateral، کپسولی و گیجگاهی فکی
عضلات
ماستر، پتریگوئید داخلی و خارجی و تمپورال.
علائم و نشانه های اختلالات گیجگاهی، فکی
مانند هر بیماری دیگری یافته ها به دو دسته کلینیکی یا عینی (Sign) و شکایات بیمار (Symptom) تقسیم می‌شوند:
الف) Sign: علائم عینی در کودکان عبارتند از:
- سایش‌ها و تداخلات اکلوژنی دندان‌ها
- صداهای مفصل
- محدودیت در باز شدن دهان و انحراف مندیبول در باز شدن
علائم عینی در کودکان شایع هستد و اغلب بیمار شکایتی از آن ندارد.
ب) Symptom
سمپتوم اغلب بیماران درد است. سطوح مفصلی فاقد هر گونه سیستم عصب‌رسانی می‌باشد، بنابراین درد می‌تواند از گیرنده های عصبی موجود در نسوج نرم اطراف مفصل (لیگامان‌های دیسک، لیگامان‌های کپسول و نسوج خلف دیسک) منشاء بگیرد.
اما بیشتر اوقات درد، همراه با علائم کلینیکی نیست. مشکل اینجاست که کودکان در توصیف درد و لوکالیزه کردن آن مشکل دارند و هر چه کودک کوچک‌تر باشد، مسأله مبهم تر می‌شود. برای مثال دندان درد، گوش درد، سر درد، و حساسیت عضله به راحتی با هم اشتباه می‌شوند.
در ضمن ارتباط بین علائم و سمپتوم‌ها نیز واضح نیست. تحقیقات در کودکان، وقوع علائم و سمپتوم‌ها را تا 50 درصد گزارش کرده‌اند، اما کودکان به درمان حدود 2 درصد موارد نیاز دارند.
اتیولوژی
برخی از عوامل ایجادکننده TMD در کودکان و نوجوانان عبارتند از:
ژنتیك (ارث): مانند Hemifacial atrophy , Hemifacial microsomia، آرتریت روماتوئید جوانان، انکلیوز و Cleft.
اکتسابی: مانند عفونت ،صدمات، پاتروژنیك مثل جراحی و رادیاسیون، عادات تومورها و نهایتا ایدیوپاتیک. همچنین مال اکلوژن، عادات پارافانکشنال و درمان‌های ارتودنسی نیز ممکن است زمینه ساز TMD باشند؛ اما بررسی دقیق تر هیچ رابطه روشن و ثابتی را بین آنها و TMD نشان نمی دهد.به هرحال TMD اغلب در کودکان ایدیوپاتیک است.
معاینه : ابتدا یک تاریخچه کامل Medical و Dental گرفته می‌شود تا وجود هر گونه اختلال ژنتیكی و یا اکتسابی کشف شود. سابقه تروما باید پرسیده شود. سابقه درد، به خصوص دردهای مزمن، از نکات ارزشمند است. در مورد درد، موقعیت، کیفیت ،شدت و طول مدت آن نیز مهم است.
سپس معاینه با لمس عضلات جونده آغاز می‌شود. لمس عضلات تراپزیوس، استرنوکلوئیدوماستوئید و عضلات خلف گردن نیز از اهمیت خاصی برخوردارند. لمس عضلات می‌تواند به صورت دوطرفه و همزمان باشد. در لمس عضلات از بیمار در مورد درد یا حساسیت یکطرفه یا دوطرفه سئوال می‌شود.
اینک لمس مفصل به صورت دوطرفه انجام می‌شود. محل لمس می‌تواند جلوی سوراخ گوش خارجی و یا داخل گوش باشد.
در هنگام لمس، از بیمار خواسته می‌شود دهانش را باز و بسته کند و به چپ و راست حرکت دهد. كلیك و كریپتوس از نكات مهم در لمس هستند.
کلیک صدایی منفرد است که برای مدت کوتاهی شنیده می‌شود و به معنای جابجایی دیسک به سمت قدام و یا قدامی میانی است.
اما كریپتوس صدایی پیوسته و خشک و خشن به معنای دژنراسیون مفصل است.
حداکثر میزان باز شدن دهان نیز اهمیت دارد. یک کودک باید بتواند بین 45-35 میلی‌متر دهانش را باز کند و کمتر از آن نشانه مشکلات TMJ است. در ضمن انحرافات مندیبول نیز باید مدنظر قرار گیرد. Deviation به معنای انحراف midline در هنگام باز شدن دهان است كه در انتهای باز شدن فک دوباره به جای خود باز می‌گردد؛ اما Deflection انحراف کامل فک در هنگام باز شدن است.
درمان : موثر بودن درمان در TMD کودکان اغلب مبهم است.
بعلت اینکه عامل TMD نیز اغلب ایدیوپاتیک بوده و مورد توافق مولفان نیست، درمان آن نیز نامشخص است. TMD های بدون درد (Sign های بدون Symptom) اغلب درمان نمی‌شوند و بیمار فقط کنترل می‌شود؛ زیرا در بسیاری موارد این مشکلات درحین تکامل دندانی، فکی حذف می‌شوند. در مواردی که درد وجود دارد، درمان اولیه با یک ضدالتهاب غیر استروئیدی شروع می‌شود.
توصیه به استفاده از رژیم غذایی نرم و کمپرس آب گرم روی صورت مفید است.
قدم بعدی درمان‌های برگشت‌پذیر مانند ساخت اسپلین‌های دهانی می‌باشد.
درمان ارتدنسی و در موارد حاد جراحی نیز می‌تواند به عنوان درمان‌های نهایی مد نظر قرار گیرند.
