اعظم صالحی؛ کارشناس علوم تربیتی
کودکان دارای توانایی اندیشیدن و تفکر هستند و بر این اساس به کسب تجربه می‌پردازند.
آنها دوست دارند حاصل تجربیات خود را آزمایش کنند و نتایج آن را در زندگی ببینند، از این جهت باید روحیه پژوهشگری را از طریق وسایل و ابزارهایی که در اختیارشان قرار می‌دهیم، در کودکان ایجاد کنیم. نقش والدین و مربیان آن است که به کودکان فرصت دهند کنجکاوی‌شان پرورش یابد.
از طریق روش‌های زیر می‌توانید به پرورش کنجکاوی کودکان کمک کنید:
1- به پیاده‌روی یا طبیعت بروید و در مورد شگفتی‌های درختان، آسمان و ستارگان تفکر نمایید.
سعی کنید به سوالات کودکان جواب‌های ساده و واضحی که مطابق رشد بچه‌ها باشد، بدهید.
شما به این سوال بچه‌ها که من از کجا آمده‌ام بسته به اینکه سه ساله است یا سیزده ساله متفاوت پاسخ می‌دهید و همیشه قبل از اینکه پاسخ دهید، از وی نظر خودش را هم بپرسید.
2- اگر جواب سوال کودک را نمی‌دانید، به او بگویید نمی‌دانید. بگذارید بداند همه انسان‌ها لازم نیست جواب همه پرسش‌ها را بدانند تا الگو پیدا کند که جواب پرسش‌ها را در منابع دیگر مانند کتاب‌ها پیدا کند.
3- سوالاتی وجود دارد که جواب درست و اشتباه ندارد و نمی‌توان با یک کلمه بله یا خیر به آنها پاسخ داد، مانند:
* چه احساسی نسبت به آنها داری؟
* این تجربه برای شما به چه چیز شباهت دارد؟
* در مورد آنچه در مدرسه اتفاق افتاده توضیح بده.
این گونه پرسش‌ها سبب می‌شود کودک ایده و تفکر خود را رشد بدهد.
4- یک محیط جذاب درست کنید. بچه‌ها در محیطی که زندگی می‌کنند در موردش کنجکاو هستند، بنابراین در محیط اطراف خود از اسباب و وسایلی استفاده کنید که برای کودک جذاب باشد، مانند یک عکس که حالت چرخشی داشته باشد یا اسباب قدیمی یا اسبابی که بتواند آن را اکتشاف کند مانند یک رادیوی قدیمی یا اسبابی که حالت تازگی داشته باشد.
5- اگر در کشف واکتشاف نگران آسیب به کودک هستید، می‌توانید وسایل آسیب‌زا را دور از دسترس او نگه دارید و به او جایگزین‌ها را پیشنهاد دهید.
وسایل اضافی و ارزان قیمت، مانند آنکه کودک را بعد از صرف غذا می‌توانید به حیاط برده و با چند مدل لیوان پلاستکی آزمایش‌هایی را درباره آب با رنگ‌های خوراکی انجام دهید.
6- کودک را تشویق کنید تا هر چه بیشتر سوال مطرح کند. هر چقدر کودک پرسش‌های بیشتری داشته باشد، تفکر خلاق و نقاد در او بیشتر شکل می‌گیرد که اساس مهارت‌های زندگی هست.
به کودک بگویید که سوال کردن نشانه ضعف نیست، بلکه برای بیشتر فهمیدن هست.
7- اگر پاسخ پرسشی را نمی‌دانیم به کودک بگوییم فعلا پاسخ آن را نمی‌دانم، اما به دنبال پاسخ آن می‌روم و می‌توانیم با مشارکت کودک در منابع کتاب، اینترنت، بروشور، مجله و ... درباره آن مطالعه کنیم.
این امر موجب بالا رفتن خلاقیت و تفکر نقاد کودک می‌شود و با تحلیل و ارزیابی هم آشنا می‌شود.
8- برخی اوقات با آنکه پاسخ‌ها را می‌دانیم، اما بهتر هست به سوالات کودک پاسخ آماده ندهیم، زیرا دادن پاسخ آماده به کودک مانع خلاقیت او می‌شود.
برای رشد خلاقیت بهتر است او را در شرایط مشکل و شک قرار داد، بنابراین بهتر است به او بگوییم من هم نمی‌دانم. تو چه فکر می‌کنی؟ به نظر تو چه کتاب یا مطلبی را بخوانیم؟ تا جواب پرسش‌های‌مان را پیدا کنیم.
9- قبل از نه تا ده سالگی نباید در پاسخ‌ها از مفاهیم فلسفی عمیق استفاده کرد، بلکه باید از مفاهیم عینی و ملموس که کودکان را دچار ابهام و گیجی نکند، استفاده کرد، زیرا تفکر کودکان در این سن عینی هست، نه انتزاعی.
10- برای مراحل کنجکاوی و اکتشاف در کودکان می‌توانید این قسمت‌ها را تمرین کنید:
* اضافه کنید
مثلا به کودک بگویید در پختن کیک چه مواد دیگری می‌توانیم اضافه کنیم؟ آیا امکان دارد ژله بیفزاییم؟
* تکرار کنید
چطور مادر هر روز در منزل مبل را تمیز و بالش‌ها را از سنگین‌ترین تا سبک‌ترین مرتب می‌کند.
* حذف کنید
به کودک بگویید اگر در پختن کیک جوش‌شیرین نریزیم چه اتفاقی می‌افتد؟ آیا پف می‌کند؟
* جایگزین کنید
از کودک بپرسید که به جای وانیل چه مواد دیگری می‌توان در کیک جایگزین کرد؟
* کشف کنید
وقتی آزمایشی را با یک کودک انجام داده بودید، با کودک فکر کنید اگر آن را در موقعیت، مکان و زمان دیگری انجام می‌دادید، آیا باز هم به همین نتیجه می‌رسیدید؟
آیا اگر آزمایش را در جایی تاریک انجام می‌دادید، نتیجه‌اش تفاوتی داشت؟
* یاد بگیریم
وقتی این پرسش‌ها را با کودک طرح کردید، نتایج را بررسی نمایید و ببینید چه چیزهایی را یاد گرفته‌اید.
می‌توانید سوال‌هایی را از کودکان بپرسید که هم حواس آنها تقویت شود و هم زمینه اکتشاف و کنجکاوی در آنها پرورش یابد.
می‌توانید یک مورد یا ایده مانند مداد شمعی، خمیر بازی، کفش، بند یا طناب یا سنگ رنگی یا هر مورد دیگری و ... را در نظر بگیرید و سوالات زیر را درباره آن مطرح کنید:
1- سوال‌های مقایسه‌ای
کدام ... نرم‌ترین است؟
کدام ... سنگین‌ترین است؟
کدام ... بوی بیشتری دارد؟
کدام ... مزه بهتری دارد؟
2- سوال‌های آشکار ساز
اگر ... را در مقابل نور نگاه کنیم، چه شکلی می‌شود ؟
اگر ... را زیر میکروسکوپ یا ذره‌بین نگاه کنیم، چگونه به نظر خواهد آمد؟
3- سوال‌های اکتشافی
آیا می‌توانی از ... صدایی دربیاوری؟
آیا می‌توانی ... را به راحتی پاره کنی؟
آیا می‌توانی ... را خم یا تا کنی؟
آیا می‌توانی ... را کش بیاوری و بکشی؟
آیا می‌توانی ... را بغلتانی؟
4- سوال‌های تشریح کردنی و توضیحی
... بویش شبیه چیست؟ ... را اگر لمس کنی مثل چیست؟
... شباهت به چه دارد؟ ... مزه‌اش مثل چیست؟
... صدایش مثل صدای چیست؟
چه چیز دیگری صدایی مثل ... دارد؟
5- سوال مستمر یا دنباله دار
چه چیز دیگری مثل ... است، وقتی که دست به آن بزنیم؟
چه چیزی دیگری شبیه ... است؟
چه چیزی دیگری را می‌شناسد که مزه‌اش شبیه ... باشد؟
آیا چیز دیگری می‌شناسد که مثل ... بو بدهد؟
6- سوال‌های سازنده و خلاق
از ... چه چیزی می‌توانیم بسازیم؟
چه به ... اضافه کنیم که قشنگ‌تر به نظر بیاید؟
چطور می‌توانیم کاری بکنیم که ... به نظر متفاوت برسد؟
7- سوال‌های عقیدتی
بهترین راه برای درست کردن ... چیست؟
آسان‌ترین راه برای ... چیست؟
چطور می‌تواند ... را جالب‌تر و سرگرم‌کننده‌‌تر بکند؟
8- سوال‌های تجربی
فکر می‌کنی اگر به دستور غذای‌مان ... را اضافه کنیم، چه می‌شود؟
فکر می‌کنی اگر ... را در فریرز بگذاریم، چه می‌شود؟
فکر می‌کنی اگر ... را در تاریکی بگذاریم، چه می‌شود؟
9- سوال‌های مبتنی بر تصمیم‌گیری و انتخاب
چگونه این ... را بر پایه گران‌ترین تا ارزان‌ترین ارزیابی می‌کنی؟
چگونه این ... را بر پایه نرم‌ترین تا سخت‌ترین تقسیم بندی می‌کنی؟
چگونه برای یک ... لباس می‌دوزی؟
10- سوال‌های اضافه کردنی یا افزودنی
فکر می‌کنی چه باید به ... اضافه کنیم تا بسیار عجیب به نظر بیاید؟
فکر می‌کنی چه باید به ... اضافه کنیم تا براق‌تر به نظر بیاید؟
11- سوال‌های تکراری
یک ... چطور این را تزئین می‌کرد؟
آیا اگر از قیچی استفاده نمی‌کردیم، می‌توانستیم ... را بسازیم؟
12- سوال‌های حذفی
آیا اگر از ... استفاده نمی‌کردیم، همین نتیجه را می‌گرفتیم؟
آیا اگر از قیچی استفاده نمی‌کردیم، می‌توانستیم ... را بسازیم؟
13- سوال جایگزینی
اگر مقدار ... را دو برابر می‌کردیم، آیا نتیجه آزمایش تفاوتی می‌کرد؟
آیا به جای رنگ خوراکی می‌توانیم از ... در این پروژه استفاده کنیم؟
14- سوال‌های اکتشافی
آیا اگر ما ... می‌کردیم، این کار همین نتیجه را می‌داد؟
آیا اگر ما آن را ... می‌کردیم، این آزمایش نتیجه‌ای دیگر داشت؟
بیشتر بخوانید:
تقویت خلاقیت با استفاده از قصه و سوال!
پرورش خلاقیت در کودکان
