دکتر محمد علیمرادی، دکترای عمومی داروسازی،دانشجوی دکترای تخصصی تغذیه
تغییر زمان مصرف داروها، تعداد دفعات مصرف داروها، رعایت مدت زمان بین مصرف دو نوبت دارو و مقدار کل دوز روزانه دارو می تواند تاثیر داروها را در بدن تغییر دهد یا حتی عوارضی را برای بیمار بوجود آورد. علاوه بر این، مصرف مواد غذایی در وعده های اصلی و میان وعده های روزانه نیز بر کارایی و اثر بخشی داروها موثر واقع میشود و اجزای مواد غذایی از جمله ریز مغذی ها و درشت مغذی ها هم تغییراتی را در مکانیسم های جذب و دفع داروها به وجود می آورند که با تغییر این عادات غذایی در ماه رمضان این اثرات هم تغییر پیدا میکنند.
به‌طور معمول تداخلات دارو با غذا می‌توانند باعث کاهش، افزایش یا تاخیر در رسیدن دارو به غلظت مناسب آن در خون شوند. شدت تداخل و اینکه آیا اثر آن بر جذب دارو مثبت است یا منفی، به عوامل چندی نظیر ماهیت فیزیکی و شیمیایی دارو، فرمولاسیون، نوع غذا، و فاصله زمانی بین خوردن غذا و مصرف دارو بستگی دارد. دو عامل آخر می‌توانند در طی ماه رمضان که الگو و ترکیب غذاها تغییر میکنند، اثر افزایش‌یافته‌ای داشته باشند. مواد غذایی و نوشیدنی هایی که در هنگام شروع افطار مصرف می شوند هم گاهی تاثیرات قابل توجهی بر داروها و روند درمان دارند.
نوشیدنی‌هایی نظیر چای، قهوه و آب پرتقال می‌توانند اسیدی بودن معده را افزایش دهند و باعث افزایش جذب اسیدهای ضعیفی همچون سالیسیلات‌ها، سولفامیدها و برخی آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای خواب‌آور شوند؛ در مقابل ممکن است عملکرد برخی از داروها مثل آمی‌تریپتیلین و آنتی‌هیستامین‌ها مهار شود. وقوع چنین تغییراتی می‌تواند بر غلظت پلاسمایی یک دارو، تاثیر چشمگیری داشته باشد و باعث کاهش اثربخشی یا افزایش اثرات جانبی آن شود
اتفاق نظری که بین همه کارشناسان مذهبی، مراجع عظام تقلید، حقوقدانان مسلمان و نیز پزشکان و داروسازان در رابطه با راه های مصرف دارو که روزه را باطل نمی کنند وجود دارد این است که تمام موادی که از طریق پوست جذب بدن می‌شوند نظیر کرم‌ها، پمادها و نوار چسب‌های حاوی مواد دارویی‌استعمال شیاف‌ها، دراژه‌های طبی و محلول‌های واژینال ، عضلانی، مفصلی یا وریدی به استثنای تغذیه از راه وریدی و آمپول‌های تقویتی اکسیژن و گازهای بیهوشی مصرف دهان شویه‌ها، غرغره دارو یا اسپری دهانی به شرط آنکه چیزی به درون معده فرو برده نشود.
مصرف داروها در بیماریهای مختلف متفاوت است. برخی از بیماریها تنها با مصرف یک نمونه دارو و برخی با رژیم های دارویی پیچیده قابل کنترل و درمان هستند. در ماه رمضان مصرف داروهایی که وابسته به زمان هستند و دستورهای مصرف که به صورت هر شش، هشت یا داوزده ساعت یکبار است دچار اختلال میگردد. زمان برخی از این داروها با نظر پزشک یا داروساز مربوطه قابل تغییر است ولی مصرف همه داروها را نمیتوان با فریضه روزه داری هماهنگ کرد و فرد بیمار باید اصول درمان و نظر کادر درمانی که تحت مراقبت آنها قرار دارد را در اولویت قرار دهد.
دو نوع دستور مصرف دارو وجود دارد که به صورت یکبار در شبانه روز و چند بار در شبانه روز تعریف می شود. در حالت مصرف یکبار در شبانه روز به دلیل اینکه میتوان دارو را در فاصله افطار تا سحر مصرف کرد مشکلی با روزه داری ایجاد نمی شود ولی در مورد داروهای با مصرف چندبار در شبانه روز، تنها در صورتی که پزشک مسئول درمان بتواند با جایگزینی داروهای این بیماران با انواع طولانی اثر آنها و یا تعویض دارو با یک داروی مشابه با نیمه عمر طولانی تر و یا با جایگزین کردن اشکال خوراکی داروها با انواع غیر خوراکی آنها، درمان را مدیریت کند بیمار می تواند به فریضه روزه داری اقدام نمیاید.
از آنجا که مصرف کافی آب و مایعات نقش مهمی در دفع داروها و متابولیت های ناشی از آنها دارد، لازم است دقت شود که در فاصله بین افطار تا سحر به میزان کافی آب و مایعات به بدن روزه داران و به خصوص بیمارانی که دارو مصرف می کنند برسد، این اقدام ضمن تأمین نیاز بدن روزه داران به مایعات، به خصوص در زمانی که ماه مبارک رمضان در فصل گرما قرار دارد، شرایط لازم را برای دفع مناسب داروها و متابولیت های آنها از بدن فراهم خواهد کرد.
بیماران مبتلا به بیماریهای مزمنی مانند اختلالات قلبی‌عروقی و فشارخون، اختلالات غدد آندوکرین، بیماریهای اعصاب و روان و دستگاه عصبی، دیابت، روده تحریک پذیر، یبوست، زخمهای سیستم گوارشی (معده و اثنی عشر)، اختلالات کلیوی، آسم و بیماریهای عفونی باید قبل از اقدام به روزه داری حتما نظر پزشک معالج خود را لحاظ کنند.
ملاحظات مهم در مورد مصرف داروها و مکمل ها در ماه رمضان در موارد مهم به شرح زیر است:
- بیماران صرعی با احتیاط کامل باید داروها را با روزه داری تنظیم کنند زیرا با قطع دارو در طول روز دچار بازگشت حملات تشنجی می شوند.
- در مورد بیماران دیابتی و مخصوصا بیماران مصرف کننده داروی انسولین ویا داروهای ضد قند خون با دوز بالا، چون تنظیم و کنترل مرتب قند خون بسیار مهم می باشد و واکنشهای افت یا افزایش ناگهانی قند خون در این بیماران به کرات مشاهده می شود لازم است که حتما قبل از اقدام به روزه داری با پزشک معالج رایزنی لازم صورت بگیرد. افزایش و کاهش قند خون، اندازه گیري قند خون، تنظیم وعده هاي غذایی، فعالیت بدنی و مصرف داروها در این ماه باید توسط پزشک معالج یا کادر درمانی به بیماران آموزش داده شود.
- آنتی‌بیوتیک‌ها از جمله داروهایی هستند که حتما باید در زمان مشخص خود مصرف شوند و امکان تغییر ساعت آنها وجود ندارد. اما پزشک معالج می‌تواند با در نظر گرفتن نوع بیماری آنتی‌بیوتیکی را انتخاب کند که با برنامه روزه‌داری کمتر تداخل پیدا کند.
- داروهای مسکن و ضد التهاب و ضد درد از انعطاف تغییر زمان مصرف بیشتری برخوردار هستند و مصرف این گونه داروها را می توان با مشورت پزشک و داروساز به زمان افطار یا سحر موکول نمود یا در صورت امکان از اشکال پوستی و موضعی بیشتر استفاده کرد. از طرفی اکثر این داروهای مسکن در معده باز می شوند و باید با معده پر مصرف شوند مانند ایبوپروفن، مفنامیک اسید و دیکلوفناک.
- مشکلات گوارشی از جمله زخم های فعال گوارشی از محدودیتهای روزه داری محسوب می شوند که در این ایام این بیماریها تشدید می شوند اما قرص‌ها و كپسول‌هاي درمان مشکلات گوارشی كه به صورت صبح ناشتا مصرف مي‌شوند را مي‌توان قبل از افطار يا سحر و با فاصله نيم ساعت از غذاخوردن استفاده کرد. شربت‌هاي آنتي اسيد را مي‌توان بعد از افطار يا قبل از سحري خوردن استفاده کرد.
- داروهاي ضد فشارخون و ضد انعقاد خون از جمله داروهایی هستند که می توان آنها را با زمان روزه داری هماهنگ کرد. در مورد برخی از این داروها مانند داروهای دیورتیک یا ادرارآور با تعدیل دوز دارو بر اساس میزان دریافت مایعات و برای براي جلوگیري از ازدست رفتن آب بدن، می توان زمان مصرف دارو را با نظر پزشک تغییر داد.
- بیماران مبتلا به آسم که با قطع داروهای استنشاقی و افشانه های تنفسی دچار حملات آسمی می شوند معمولا مجاز به روزه داری نیستند و باید در اقدام به روزه داری احتیاط کنند و تنها در صورتی که بیماری‌شان تحت کنترل باشد با رعایت دوری از عوامل تشدید کننده بیماری می‌توانند روزه بگیرند. بیشتر داروهایی که در آسم مورد استفاده قرار می‌گیرند به صورت ۲ بار در روز مصرف می‌شوند که میتوان دفعات مصرف دارو را برای ساعات سحر و افطار تنظیم کرد.
- برخی از داروها نباید همراه غذا مصرف شوند و بین مصرف دارو و غذا باید فاصله زمانی لازم رعایت شود. چون اسیدیته و شرایط معده ای موثر بر جذب دارو تغییر میکند و یا برخی غذاها، میوه ها و سبزیجات به دلیل داشتن ترکیبات متنوع ممکن است اثرات دارو را کاهش یا افزایش دهند و بین دارو و غذا تداخل ایجاد شود که مصرف این داروها باید قبل از افطار یا سحری یا بعد از آن صورت گیرد، از این داروها میتوان به داروهایی نظیر آمپی سیلین، دیکلوسایکلین، کاپتوپریل، داکسی سایکیلین، تتراسایکلین، نورفلوکساسین، افلوکساسین، سیپروفلوکساسین، ایندیناویر، ریفامپین، ایزونیازید، لووتیروکسین، آلندرونیت اشاره کرد.
- مصرف مکمل ها در زمان روزه داری کمتر با مشکل مواجه است زیرا اکثر این مکمل ها به صورت یک بار در روز مصرف می شوند ولی در این زمینه هم باید یکسری ملاحظات مد نظر قرار گیرد. ویتامین های محلول در چربی A، E، D و K بهتر است بعد از خوردن غذاهای چرب مصرف شوند. درخصوص مکمل های مینرال (کلسیم، روی، منیزیم، آهن و...) همزمان با هم نباید مصرف شوند، بیشترین مکملهای مورد استفاده که قرص آهن و کلسیم هستند نباید در یک زمان با هم مصرف شوند چون ممکن است در جذب هم اختلال ایجاد کنند. همچنین توصیه می شود برای ایجاد جذب موثرتر، مواد غذایی حاوی هر ماده معدنی با مکمل معدنی آن مصرف نشود. مثلا کلسیم با محصولات لبنی یا آهن با گوشت خورده نشود.
- برخی از داروها برای جذب بهتر یا کاهش عوارض گوارشی آنها حتما باید با معده پر مصرف شوند و زمان مصرف آنها باید همزمان با وعده افطار یا سحری باشد. از این داروها میتوان به کتوکونازول، هیدرالازین، لوواستاتین، سفوروکسیم، ریتوناویر، ساکیناویر، اریترومایسین، لیتیم، گریزئوفولوین اشاره کرد.
