دكترمحمد حسین صالحی سورمقی؛ دكترای تخصصی فارماكوگنوزی
گیاه‌شناسی سدر
سدر درختی است كه ارتفاع آن تا 10 متر می‌رسد. این درخت، خاردار و دارای ساقه‌ای به رنگ تقریباً سفید است. برگ‌ها تقریباً بیضی‌شكل و در قسمت انتهایی مدور، ولی در قسمت مقابل كمی نوك‌تیز هستند كه به صورت متناوب بر روی شاخه قرار می‌گیرند. كناره برگ‌ها دارای دندانه‌های كوچك است و سه رگبرگ در طول برگ به طور واضح دیده می‌شود. گل‌ها پنج گلبرگ دارند و به صورت مجتمع و پوشیده از كرك هستند. میوه گیاه به صورت شفت، گوشتدار، تقریباً كروی و به اندازه گیلاس یا بزرگ‌تر از آن است. این میوه‌ها كه زردرنگ و خوراكی هستند، اغلب طعمی ترش و مطبوع دارند، ولی گاهی هم شیرینند.
درخت سدر حدود صد سال عمر می‌كند و در استان‌های هرمزگان، سیستان و بلوچستان و دیگر مناطق جنوبی، از جمله بعضی جزایر ایرانی خلیج فارس رویش دارد و در بعضی نواحی جنوبی میوه آن جزء میوه‌های مصرفی مردم است.
این درخت در مناطق دیگر جهان از جمله عراق، مصر، عربستان، حبشه، آفریقای شمالی، نیجریه و فلسطین نیز می‌روید.
سدر در آیات و روایات
در قرآن كریم چهار بار واژه سدر آمده است؛ دو بار در سوره نجم، یك بار در سوره واقعه و یك بار در سوره سبا. بیشتر مفسران قرآن كریم سدر (سدره) را درخت كُنار می‌دانند. البته در این باره اختلاف نظر وجود دارد و بعضی منظور از گیاه سدر را گونه‌ای سدروس (سدر لبنانی) تفسیر كرده‌اند كه درختی تنومند از خانواده كاج‌هاست.
همچنین گیاه‌شناسان متخصص در انجیل، مطالعات و بحث‌های زیادی درباره گیاهی كه از آن تاج خاری بر سر حضرت مسیح (ع) گذاشتند، انجام داده و به این نتیجه رسیده‌اند كه گیاه مربوطه درخت سدر بوده است؛ به همین دلیل نام حضرت مسیح (ع) را به عنوان گونه گیاه برگزیده‌اند. درخت سدر به زبان عبری (یهودی) به نام شی‌ساف است كه در گذشته (و حتی امروزه به طور معدود) یهودیان مردگان خود را با آن شستشو میدادند و معتقد بودند كه این درخت مقدس است و این عمل باعث خشنودی فرشتگان از مردگان می‌شود.
داروشناختی و اثرات مهم سدر
برگ سدر قابض و مقوی معده است. همچنین خاصیت ضد میكروب و ضد قارچ دارد؛ به همین دلیل از آن برای درمان انگل‌های موضعی (پوستی) استفاده می‌شود. جوشانده برگ آن در درمان علائم سرماخوردگی مؤثر است و فشار خون را افزایش می‌دهد. از ضماد برگ آن در قدیم برای نرم كردن و درمان ورم و زخم‌ها استفاده می‌كردند. شستشوی موی سر با سدر باعث تمیزی و تقویت رشد مو شده و هنوز هم به همین منظور از آن استفاده می‌شود؛ به طوری كه بسیاری از صنایع آرایشی از عصاره برگ آن انواع شامپوها را تهیه می‌كنند. مصرف خوراكی میوه سدر برای درمان برونشیت، سرفه و سل مفید است. میوه دارای طبیعت سرد و خشك و نارس آن قابض و نفخ‌زاست.
سرخ‌كرده و بوداده میوه سدر بسیار قابض و برای اسهال و زخم‌های روده و تب مفید است. در گذشته از سدر بیشتر برای درمان زخم‌ها و شستشوی سر و بدن استفاده می‌كردند. در حیوانات آزمایشگاهی، كاهش قند خون با مصرف برگ سدر گزارش شده است.
تركیبات مهم سدر
مهم‌ترین تركیبات برگ سدر تركیبات ساپونینی است. از مهم‌ترین ساپونین‌های گلوكزیدی آن می‌توان چهار جسم كریستینین‌های A، B، C و D را نام برد. از دیگر ساپونین‌های برگ، ابلین لاكتون می‌باشد كه یك ساپونین استروئیدی و عامل كف‌كنندگی سدر است. از برگ سدر آلكالوئیدهایی از جمله آمفی‌بین‌های A، E و F، ماری‌تین A و C و اسپی‌نانین A استخراج شده‌اند. همچنین در برگ سدر تانن و استرول‌های گیاهی از جمله بتاسیتوسترول وجود دارد.
نكات قابل توجه
1- چوب درخت سدر بسیار سخت و بادوام است و در قدیم برای ساختن اجزای مختلف خانه‌ها به كار می‌رفت. درخت سدر آفت ندارد و موریانه كمتر می‌تواند به آن آسیب برساند. همچنین زغال تهیه‌شده از چوب سدر جهت تولید حرارت ایده‌آل است.
2- بهترین زمان برداشت برگ سدر اواخر فصل تابستان می‌باشد.
3- در بسیاری از كشورهای اسلامی نظیر ایران، عراق، هندوستان (مسلمانان)، جنوب شرقی عربستان سعودی و نقاط دیگر، مرده‌های خود را با سدر و كافور كه هر دو از درختان بهشتی هستند، می‌شویند. با این كار، گذشته از ضدعفونی و پاك شدن جسم مرده، عقیده بر این است كه فرشتگان خشنود خواهند شد. در یكی از منابع آمده است كه یهودیان هم در گذشته این عمل را انجام میدادند و در حال حاضر نیز به طور معدود انجام می‌دهند.
4- در منابعی اشاره شده كه زنان قدیم مصر با شانه‌های چوبی ساخته‌شده از درخت سدر موهای خود را شانه می‌كردند.
5- در تحقیقی كه در سال 1373 توسط مؤلف و همكاران بر روی برگ سدر ناحیه اهواز انجام شد، در آن تركیباتی از جمله ساپونین، آلكالوئید، فلاونوئید و تانن تشخیص داده شد. این نمونه حاوی درصد بالائی از خاكستر محلول در اسید بود.
