زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

فاطمه یارمحمدی؛ کارشناس صنایع غذایی زیر نظر دکتر مصطفی نوروزی، دانشیار تغذیه دانشگاه علوم پزشکی قزوین

مقدمه

کوتاهی قد یکی از مشکلات تغذیه‌ای کودکان است. رشد طبیعی قد شاخص سلامت کودک است. کوتاهی قد اگرچه به تنهایی یک بیماری نیست، اما ممکن است از تظاهرات بیماری‌‌های دیگر باشد.

عدم تغذیه کافی وکمبود ترشح هورمون رشد از علل مهم کوتاهی قد در کودکان است که با تشخیص زود هنگام درمان می‌شود.

هورمون رشد از بخش قدامی غده هیپوفیز آزاد می‌شود. این هورمون باعث افزایش رشد استخوانی در صفحه رشد می‌شود و در عملکرد و سوخت‌وساز مواد قندی و چربی در بدن نقش دارد.

اختلال در ترشح این هورمون با توجه به وسیع بودن آثارآن باعث ابتلا به بیماری‌‌های مختلفی می‌شود.

هورمون رشد از ابتدای تولد نقش مهمی درسلامت انسان داشته و در بزرگسالان هم ترشح می‌شود اما بعد از بلوغ ترشح آن کاهش می‌‌یابد.

چون در بزرگسالان صفحه رشد استخوانی بسته می‌شود و نقشی در افزایش قد ندارد.

تستوسترون مهمترین هورمون مردانه و موثر در رشد و تکامل اندام‌‌های جنسی و بروز صفات ثانویه جنسی مانند بزرگ شدن بیضه‌‌ها، رویش موی صورت و خواص آنابولیک آن مانند رشد عضلات و توده استخوانی می‌‌باشد.

این هورمون باعث جهش رشد در نوجوانان و نهایتا توقف رشد قدی با بستن صفحات رشد در دو انتهای استخوان می‌شود.

محل اصلی ساخت و ترشح این هورمون در بدن مردها بیضه است و در بدن زنان این هورمون در تخمدان سنتز می‌شود.

یافته‌هادر حدود 10 تا 13 سالگی که شروع بلوغ است ترشح تستوسترون تحت تاثیر گنادوتروپیک هیپوفیز قدامی به سرعت افزایش می‌‌یابد و این ترشح در بقیه عمر ادامه می‌‌یابد ولی پس از 50 سالگی به سرعت کاهش می‌‌یابد. تستوسترون توده استخوان را زیاد میکند و باعث رسوب و احتباس کلسیم می‌شود.

در پی ازدیاد تستوسترون، گردش خون هنگام بلوغ به حد چشمگیری زیاد می‌شود و املاح رسوبی و کلسیم زیاد می‌شود.

این هم باید در نظر بگیریم که اگر تستوسترون زیادی ترشح شود در کودکان در حال رشد سرعت رشد استخوان کاهش می‌‌یابد و باعث نقص می‌شود. علت این امر تاثیر تستوسترون بر بخش‌های رشد کننده استخوان است

و سبب جوش خوردن اپی فیز‌‌های استخوان دراز در سن کم به تنه استخوان مربوطه می‌شود.

پس با سرعت بالا رفتن رشد این جوش خوردن زودرس اپی فیز باعث می‌شود قد شخص از حالتی که تستوسترون اصلا ترشح نمی شود کوتاه تر شود.

سرعت رشد در دختران در کنار عوامل دیگر به میزان ترشح هورمون رشد و هورمون جنسی استروژن مربوط می‌شود.

هورمون رشد باعث افزایش قد به خصوص در استخوان و غضروف می‌شود.

ولی هورمون جنسی زنانه استروژن سبب بسته شدن مرکز رشد استخوانی و کاهش رشد استخوانی می‌شود به همین سبب بعد از شروع قاعدگی سرعت رشد قدی در دختران کندتر می‌شود و معمولا قد دختران در این زمان حداکثربیش از 6 سانتی متر افزایش نمی یابد.

جهش رشد قدی در دختران معمولا 1 سال قبل از شروع عادت ماهیانه است.

تحریکات جنسی ممکن است باعث قاعدگی و بلوغ زودرس در دختران شودو ترشح هورمون جنسی زنانه باعث بسته شدن زودرس اپی فیز استخوان‌‌های بلند و در نتیجه کوتاهی قد می‌شود.

بعضی افراد سود جو مدعی هستند که باتزریق هورمون از ترشح استروژن در بدن دختران نوجوان جلوگیری می‌‌کند و به رشد قد می‌‌افزاید.

رابطه کوتاهی قدکودکان 0 تا 5 ساله با BMI مادر نشان می‌‌دهد که کوتاهی قد در 26/5 درصدکودکان مربوطه به مادرانی است که BMI آنها برابر یا بالاتر از 25 است.

در یک تحقیق 30 کودک (15 دختر 15 پسر) کوتاه قد مورد بررسی قرار گرفتند. کوتاه قدی سرشتی 53/3 درصد، فامیلی 6/16 درصد و پاتولوژیک 30 درصد عامل کوتاه قدی بود.

کمبود هورمون رشد در 3/13 درصد موارد و هایپوتیروییدی 7/6 درصد، شایعترین کوتاهی قدی پاتولوژیکی میباشد وبنابراین در کوتاه قدی علت‌های غیر پاتولوژیکی بیشترین اثررا دارد تا علت‌های پاتولوژیکی.

در مطالعه‌ای برروی 1830 دختر ایرانی در 9 گروه سنی 8 تا 16 سال نشان داد که در دوران بلوغ میانگین قله‌ی رشدقدی دختران 12 سالگی است و اندازه‌ی آن سالانه 9 سانتی متراست، از نظر وزن 13 سالگی ومیانگین زمان شروع قاعدگی 12 و 13 سالگی بدست امد.

اوج قد کشیدن در پسران 14 سالگی است که از 12 سالگی شروع می‌شودو اندازه‌ی قد کشیدن سالانه 2/10 سانتی متراست. بنابراین درمان‌‌های تصحیح رشد با در نظر گرفتن این سنین و قبل از انجام جهش‌‌های رشدی باید آغاز گردد.

متخصصان تغذیه بر این باورند که کودکان باید مواد معدنی و ویتامین‌‌های موردنیاز خود را از تغذیه سالم بدست بیاورند و به مواد غذایی مثل شیر، لبنیات، میوه و مواد پروتیینی مثل مرغ، تخم مرغ وگوشت مصرف کنند.

کودکانی که fast food مصرف میکنند و یا کودکانی که گیاه خوارند و یا رژیم‌‌های بدون لبنیات دارند، قدی کوتاه دارند. مصرف نوشیدنی‌‌های کربوناتی موجب کاهش ویتامین و دفع مواد معدنی بدن می‌شود که تأثیر منفی بر رشد قد دارد.

تأثیر مواد مغذی بر رشد قدی

ویتامین A: موجب رشد و ساختن بافت‌‌ها و استخوان‌‌ها می‌شود و منابع غذایی مهم ان عبارتند از شیر، تخم مرغ، پنیر و سبزیجات نارنجی مثل هویج و کدوی حلوایی که هرچه نارنجی‌تر باشد دارای ویتامین A بیشتری است.

ویتامین D: به رشد استخوان و جذب کلسیم و رشد قد کمک می‌‌کند. ویتامین D با افزایش جذب کلسیم و نشست ان در استخوان باعث تحریک رشد استخوان و بلندی قد می‌شود. منابع کلسیم لبنیات مثل شیر و پنیر و ... می‌‌باشد.

اسید فولیک: ویتامین B9 بدن را در مقابل بیماری نقصان مادرزادی و پوکی استخوان حفظ می‌‌کند.

در اثر حرارت و پخت غذا از بین می‌‌رود. منابع غذایی آن سبزیجات برگ سبز و آب پرتقال (1 لیوان آب پرتقال حدود 130 میکرو گرم اسید فولیک دارد) هستند.

چون بدن انسان نمی‌تواند اسید فولیک تولید کند، به همین دلیل فولات برای بدن ضروری است.

کمبود فولیک اسید موجب اختلال در رشد و کم‌خونی می‌شود. زیرا وجود آن در زمان تقسیم سلول در مغز استخوان ضروری می‌‌باشد.

ویتامین ث: یکی از ویتامین‌‌های اساسی برای رشد و افزایش قد است.

منبع مهم غذایی آن خانواده مرکبات است بطوری که 1 لیوان آب پرتقال حدود 120 میلی گرم ویتامین C دارد و چون قبل از مصرف حرارت نمی بیند، بنابراین کاملا به بدن می‌‌رسد.

کلسیم: در کل بدن انسان حدود 1200 گرم کلسیم وجود دارد. کلسیم برای رشد و افزایش تراکم استخوان ضروری است وماده معدنی اصلی استخوان می‌‌باشد.

در دوران کودکی و نوجوانی استخوان‌‌ها در حال رشد هستند، حتی پس از توقف رشد هنوز استخوان سازی ادامه دارد، اما باعث رشد طولی استخوان و افزایش قد نمی‌شود.

قبل از 14 سالگی و قبل از پریود ماهیانه دختران کلسیم در رشد طولی بیشترمؤثر است. کلسیم در شیر، پنیر، ماست، تخم مرغ و گیاهان برگ سبز تیره مانند اسفناج، ماهی ساردین و مغزها یافت می‌شود.

جذب کلسیم از منابع حیوانی بیشتر از منابع گیاهی است. بعضی مواد غذایی مهارکننده جذب کلسیم‌‌اند و روی رشد قدی ممکن است اثر منفی داشته باشند.

مثل نوشابه‌ها که حاوی اسید فسفریک بعنوان ماده نگهدارنده ضدکپک هستند و بعلت افزایش غلظت فسفرخون، باعث دفع کلسیم می‌‌شوند.

فسفر: ساختار اصلی استخوان از کلسیم و فسفر است. فسفر بیشتر در مواد غذایی حاوی پروتیین از قبیل گوشت سفید مثل ماهی و مرغ، لبنیات، تخم مرغ و برخی حبوبات وجود دارد. تعادل مناسب میان دریافت کلسیم و فسفر می‌تواند باعث رشد قد شود.

منیزیم: مصرف ان باعث افزایش تراکم استخوانی می‌شود. منیزیم محرک غده تیرویید برای ترشح هورمون کلسیتونین است.

این هورمون میزان کلسیم در خون و فعالیت سلول‌‌های استخوان‌‌ها را تنظیم می‌‌کند. با افزایش منیزیم درخون، ساخت و رشد طولی استخوان‌‌ها افزایش می‌‌یابد.

روی: عنصر روی با تاثیر بر ترشح برخی هورمون‌‌های غدد جنسی و تاثیر مثبت بر غدد تیرویید و ترشح کلسی تونین و همچنین تاثیر در افزایش تولید ویتامین D و جذب کلسیم در رشد استخوان و افزایش قد موثر است.

از طرفی روی با تاثیر بر فعالیت هورمون سوماتومدین (somatomedin) که توسط هورمون رشد ترشح آن تحریک می‌شود، باعث ایجاد استخوان و رشد غضروفها شده و قد را افزایش می‌‌دهد.

کمبود روی موجب کوتاهی قد می‌شود. طبق گزارش دانشمندان علم تغذیه در حدود نیم قرن پیش، خاک کشور ایران و مصر دارای کمبود روی است و می‌بایست به آن توجه کرد.

ضمنا نان تخمیر نشده سبوس دار نیز باعث کاهش جذب روی غذا می‌شود. منبع روی گوشت، مرغ، تخم‌مرغ و آجیل است. اگر روزی 14 میلی گرم مصرف شود، در بدن ما نیاز تامین می‌شود.

مصرف گوشت قرمز در سنین بلوغ باعث افزایش قد می‌شود: گوشت قرمز منبع مهمی از آهن از نوع هم، پروتیین، روی و ویتامین‌‌های گروه B است.

گوشت حاوی پروتیین با کیفیت بالاست که برای رشد مناسب کودکان ضروری است و آهن موجود در گوشت به راحتی جذب بدن می‌شود.

تاثیر گوشت روی انسان‌‌های اولیه مورد بررسی قرار گرفته است، انسان به عنوان موجود همه چیز خوار قابلیت خوردن تقریبا هر چیزی را دارد.

برنامه غذایی انسان‌‌های اولیه حاوی پروتیین و املاح فراوان بوده چون بیشترین غذای مصرفی آنان گوشت شکار بوده است.

آنها اغلب گوشت و سبزیجات و میوه می‌‌خوردند، در نتیجه قدی بلند و استخوان قوی داشتند و قد آن‌ها از نسل‌‌های بعدی که کشاورز بودند، 15 سانتی‌متر بلندتر بود.

در سال‌‌های اخیر که تنوع غذایی رعایت شده قد افراد به حالت طبیعی بازگشته و جوامعی که منابع پروتیین و گوشت زیادتری را مصرف می‌‌کنند، بلند‌تر هستند.

تخم مرغ از جمله پروتیین‌‌هایی را دارد که ارزش بیولوژیکی آن بالاترین را در بین مواد غذایی دارد.

منظور از ارزش بیولوژیکی یعنی دارا بودن اسیدهای آمینه ضروری بدن است. مصرف روزانه یکعدد از آن برای کودکان در حال رشد توصیه می‌شود.

درمان‌‌هایی که برای افزایش قد توصیه نمی‌شوند و با انجام آن موجب به خطر انداختن سلامت انسان می‌شود

هورمون رشد: که درمان یا تزریق آن با عوارض همراه است. ممکن است موجب افزایش فشار داخل مغزی، التهاب لوزالمعده، کاهش و افزایش قند خون، دیابت ملتیوس، عملکرد ناکافی و نادرست تیرویید (رشد بیش از حد استخوان و بافت همبند که منجر به تغییر در چهره مثل بیرون زدگی استخوان فک می‌شود) یا همان اکرو مگالی، بزرگ شدن قلب، ضخیم شدن پوست، آسیب کبدی، رشد غیر نرمال مو، ناتوانی جنسی در بزرگسالی والتهاب مفاصل می‌شود.

آرژنین: یک اسید امینه مهم برای تحریک و آزاد سازی هورمون رشد است که بصورت طبیعی در غذاها وجود دارد و به صورت صنعتی برای اهداف متفاوت از جمله رشد قدی ساخته می‌شود.

این اسید امینه به راحتی در غذا یافت می‌شود و می‌‌توان آن را تامین کرد و نیازی به مصرف مکمل آن نیست.

نوشیدنی و پود‌ر‌های مکمل: با دریافت مکمل پروتیین زیادی میزان مواد مغذی دریافتی از طریق مصرف مواد غذایی کم می‌شود.

زمانی که به جای خوردن غذا از نوشیدنی‌‌ها و پودرهای پروتیینی استفاده می‌‌کنیم، از تمام مواد مغذی یک غذای سالم مانندکلسیم و ویتامین‌‌ها محروم خواهیم شد.

این پودرهای مکمل ممکن است باعث مشکلات گوارشی از جمله کرامپ‌‌های عضلانی معده، یبوست، نفخ و گاز معده شوند.

برخی از این مکمل‌‌هاممکن است حاوی ترکیبات خطرناک بویژه فلزات سنگین مانندآرسنیک، جیوه، سرب وکادمیوم باشند.

نتایج بررسی‌‌هایی که روی 15 نوشیدنی پروتیینی انجام شد، نشان داد که بعضی از اینها به دلیل دارا بودن این ترکیبات سلامتی را با خطرات جدی رو به رو می‌‌کنند.

ورزش‌‌هایی که به رشد قد کمک می‌کنند

ورزش یوگا: که باعث کشش ستون فقرات می‌شود. ایستاده خم شدن: درگیر کردن ستون فقرات، عضله پشت ران کشاله، گردن، لگن و زردپی دو طرف پشت زانو. که سه نوبت در روز در هر نوبت 30 ثانیه.

آویزان شدن: یکی از مانع‌‌های افزایش قد، نیرو جاذبه زمین است. جاذبه تمام ساعات شبانه روز بدن را تحت تاثیر قرار داده و فشرده می‌کند. یکی راهکارهای ساده ولی موثر برای افزایش قد اویزان شدن است. بااین کار با کمک نیروی جاذبه وزن به طور متعادل بین مفصل‌‌های بدن تقسیم شده و بدن تحت کشش قرار می‌گیرد.

مثل بارفیکس که میله از جلو گرفته می‌شود و بدن آویزان، تمام وزن به سمت پایین کشیده می‌شود، حدود 20 تا 30 ثانیه و 3 بار در روز انجام آن توصیه می‌شود.

حالت شنا بیرون از آب: که عضلات پشتی را به آرامی درگیر کرده و این موقعیت را 4 ثانیه حفظ کرده و به 20 ثانیه رساند. وقتی ورزش می‌کنیم باعث آزاد شدن هورمون رشد شده وبه اندام‌‌ها و استخوان‌‌هامی رساند.

خواب کافی: خواب کافی در رشد قد موثر است. زیرا بیشتر هورمون رشد در ساعاتی که خواب عمیق است ترشح می‌شود و کودکان و نوجوانان در حال رشد 8 ساعت ونیم الی 11 ساعت نیاز دارند تا ترشح هورمون بر بلندی قد تاثیر داشته باشد.

عوارض جراحی و قرص‌‌های افزایش قد: استفاده از روش‌‌های تهاجمی از جمله جراحی و کشیدن استخوان و پروتز استخوانی به دلیل عوارض احتمالی و درصد کم موفقیت، توصیه نمی‌شود. استفاده بیش از حد چربی که مانع از دریافت پروتئین می‌شود وباعث کم شدن ترشح هورمون رشد می‌شود.

مصرف نوشابه گازدارکه باعث پوک و ضعیف شدن استخوان برای رشد می‌شود. روی آوردن به گیاهخواری ممکن است قد را کوتاه نگهدارد.

نتیجه‌گیری

درصد مهمی از افزایش رشدقد مربوط به تغذیه‌ سالم است. در صورتی که تغذیه مادر باردار تحت کنترل متخصص تغذیه باشد، نوزادی با قد متناسب 50 سانتی مترو وزن 200/3 کیلوگرم بدنیا خواهد آمد.

والدین می‌باست برای آنکه قد نوزادان و کودکان و نوجوانان و جوانان در حد ایده‌آل باشد، با استفاده از منحنی رشد، که مجانا از طرف مراکز بهداشت درمانی و بهداشت مدارس در اختیار آنان گذارده می‌شود.

قد فرزندان خود را هر ماهه از روی منحنی پیگیری کنند. بهترین مکان منحنی رشد قدی کودکان، بین صدک 75 تا 95 درصد منحنی رشد می‌باشد.

برای تغذیه مناسب از تولد تا 18 سالگی، منطقی است برای آگاهی از تغذیه مناسب، با کارشناسان و متخصصان تغذیه مشاوره گردد تا از غذاهای موثربر رشد قدی کودکان و جوانان اطلاعات کسب گردد.