دکتر فاطمه قائم مقامی؛ متخصص زنان، فوق تخصص سرطان های زنان
با آرزوی سلامتی برای خوانندگان محترم دنیای زنان، طبق درخواست سردبیر مجله تصمیم گرفتم که نکاتی در ارتباط با ارتقای سلامت زنان و مشکلات زنانگی در سنین مختلف زندگی و چگونگی برخورد با آنها مطالبی خدمتتان ارائه نمایم.
از این جهت مطالب را در سه گروه سنی قبل از سن 30 سالگی و نوجوانی، بین 30 - 50 سالگی و بعد از 50 سالگی مرور می نمایم.
سرطان گردن رحم و ضایعات پیش سرطانی
اولین مسئله پیشگیری را می توان در مورد سرطان گردن رحم و ضایعات پیش سرطانی و زگیل های تناسلی ذکر نمود که چون عامل آن انواعی از ویروس پاییلومای انسانی است با تزریق واکسن خاص بر علیه این ویروس ها در سنین 26-12 سالگی عمدتاً می توان از آن پیشگیری نمود.
اگر چه تزریق واکسن در صورت عدم ازدواج تا 45 سالگی نیز می تواند مؤثر باشد ولی هرچه در سنین پایین‌تر و حدود 12 سالگی تزریق شود، واکنش بدن برای ایجاد آنتی بادی ضد آن بیشتر و در نتیجه تأثیر آن در پیشگیری بیشتر خواهد بود.
مسئله دیگر در سنین قبل از 30 سالگی اختلالات هورمونال بصورت اختلال پریود ماهیانه است که در 20 درصد از دختر خانم‌ها بدلیل تخمدان های پلی کیستیک دیده می‌شود.
معمولاً مسئله ژنتیکی است ولی عدم تحرک و استفاده از رژیم های غذایی ناسالم و غذاهای آماده و چرب و افزایش وزن به تشدید آن کمک می نماید.
همواره این موارد با انجام سونوگرافی از رحم و تخمدان ها و اندازه گیری هورمون‌ها در زمان خاصی از سیکل تشخیص داده می‌شود و با استفاده از برنامه ورزشی روزانه، جلوگیری از افزایش وزن، رعایت رژیم‌های غذایی سالم و بالاخره استفاده از هورمون‌هایی که ضرری برای بدن ندارند، می توان آن را کنترل نمود.
عفونت‌ها و افزایش ترشحات زنانگی
مسئله دیگر در این سنین عفونت ها و افزایش ترشحات زنانگی است که شایع‌ترین علت مراجعه خانم‌ها به کلینیک های تخصصی زنان می باشد البته این مسئله تا سنین یائسگی ممکن است یکی از مشکلات خانم ها باشد، ولی در سنین پایین تر و در سال‌های اولیه زناشویی بدلیل عدم مقاومت بدن در مقابل عوامل باکتریال بیشتر دیده می‌شود.
ساده ترین فرم این عفونت ها، عفونت قسمت های تحتانی دستگاه تناسلی یا واژینیت ها هستند که بصورت افزایش ترشحات واژینال و گهگاه علایم خارش و سوزش این ناحیه تظاهر می نمایند. شایع‌ترین عفونت های واژن واژینوزباکتریال است که در اثر عامل میکروبی بنام گاردنلاواژینالیس ایجاد می‌شود.
تشخیص واژینوزباکتریال با وجود ترشحات با بوی ماهی به ویژه بعد از مقاربت یا دوش واژینال داده می‌شود، در معاینه نیز ترشحات خاکستری رنگ در دیواره واژن وجود دارد.
عفونت دیگر واژینال تریکومونازیس است که معمولاً از طریق مقاربت انتقال می یابد، 70 درصد موارد توسط مردان به زنان منتقل می‌شود.
این عفونت گاهی همراه با واژینوزباکتریال است و حدود 60 درصد موارد این همراهی وجود دارد علایم آن وجود ترشحات زیاد بدبو است که باعث تحریک دستگاه تناسلی خارجی نیز می‌شود.
واژینیت مونیلیایی یا قارچی نوع دیگر از عفونت های دستگاه تناسلی تحتانی است، بطوریکه 75 درصد زنان در طول زندگی حداقل یک بار این عفونت را تجربه نموده اند و 45 درصد زنان دو یا بیشتر موارد دچار این عفونت در طول زندگی می‌شوند.
عوامل مستعد کننده این عفونت مصرف آنتی بیوتیک، شرایط هورمونی خاص، دوران بارداری و بیماری قند است.
علایم این بیماری بصورت خارش دستگاه تناسلی تحتانی همراه با ترشحات پنیری شکل می باشد.
ترشحات غلیظ به همراه تحریک ولو و واژن دیده می‌شود، درمان های موضعی و خوراکی باعث بهبود می‌شود.
عفونت های لگنی که درحقیقت عفونت های دستگاه تناسلی داخلی است که در اثر انتقال میکروارگانیسم‌ها از قسمت های تحتانی دستگاه تناسلی بطور صعودی و انتقال آن به رحم و لوله های رحمی ایجاد می‌شود.
این عفونت ها عمدتاً در اثر مقاربت انتقال می یابند و عوامل میکروبی ایجاد کننده عمدتاً گونوره و کلامیدیا می باشند.
علایم این بیماری تب به همراه درد لگنی، درد زیر شکم در محل لوله ها و تخمدان ها است که ممکن است در درجات خفیف تا شدید تفاوت نماید.
گاهی عفونت‌های لگنی ممکن است علایم خاصی ایجاد ننماید.
تأخیر در درمان باعث بسته شدن لوله ها و نازایی ممکن است شود، درمان باید بر علیه این عوامل صورت بگیرد.
آندومتریوز
بیماری دیگری که معمولاً در دهه سوم زندگی یعنی حدود 30 سالگی دیده می‌شود آندومتریوز است.
آندومتریوز بیماری خوش خیمی است و در آن بافت لایه داخلی رحم (آندومتر) در محلی خارج از حفره رحمی قرار می گیرد.
آندومتریوز به دلیل شیوع، علایم پرخطر و ارتباط با ناباروری بالقوه برای تهاجم به اعضا وسیستم‌های مجاور مانند دستگاه گوارش و ادراری از مباحث مهم بیماری‌های زنان به شمار می‌رود.
آندومتریوزهای تخمدان، کیست های حاوی مایع غلیظ شکلاتی رنگ هستند که گاهی حاوی رنگ سیاه و قوام روغنی هستند. با این وجود که آندومتریوز یک پروسه خوش خیم است، اما دارای مشخصات مشترک زیادی با بدخیمی است.
علایم مربوط به آندومتریوز عبارتند از: درد قاعدگی، درد در زمان مقاربت، دشواری در اجابت مزاج. دردی که در بیمار مبتلا به آندومتریوز دیده می‌شود براساس مدت زمان شروع بیماری متفاوت است. در مراحل اولیه بالینی، زنان مبتلا بیشتر دچار درد دوره ای لگنی می‌شوند،که یک یا دو روز قبل از جریان قاعدگی آغاز شده و در انتهای قاعدگی بهبود می یابد.
درمان برای درد لگنی،درد قاعدگی و درد در زمان مقاربت، خونریزی غیر طبیعی، کیست های تخمدانی و ناباروری مربوط به آندومتریوز، براساس تغییر شکل واضح آناتومی لوله ای و تخمدانی است.
دخالت جراحی در یک آندومتریوما (کیست تخمدانی آندومتریوز) با اندازه بزرگ تر از 3 سانتی متر، تغییر شکل وسیع و واضح آناتومی لگن، درگیری روده یا مثانه، وجود چسبندگی باید اعمال شود.
جراحی ممکن است توانایی باروری را در زنان مبتلا به آندومتریوز شدید بهبود بخشد. درمان دارویی، به طور کلی خط اول درمان در سایر زنان علامت‌دار است.
کیست‌های تخمدان
مسئله دیگر در این سنین کیست های تخمدان می باشد که با اختلال پریود یا درد ممکن است تظاهر نمایند و با سونوگرافی تشخیص داده می‌شوند.
کیست های ساده با رشد قسمتی از تخمدان و تجمع مایع داخل آن مشخص می‌شود، اندازه آن ها معمولاً بالای mm30 یا 3 سانتیمتر می باشد و نباید با فولیکول تخمک که در زمان تخمک گذاری گاهی حتی به اندازه mm25 می رسد اشتباه شوند.
بیشتر این کیست ها خودبخود یا با مصرف قرص های پیشگیری از بارداری در خلال 6 - 8 هفته از بین می روند و نیاز به پیگیری دو ماه بعد دارند.
مسئله دیگر توده های تخمدانی است که در اثر رشد سلول‌های غیر طبیعی ایجاد می‌شوند که همیشه مترادف سرطان نیستند.
این توده ها ممکن است خوش‌خیم یا بدخیم باشند.
تفاوت تومورهای خوش‌خیم از بدخیم آن است که تومورهای بدخیم انتشار می یابند ولی تومورهای خوش خیم انتشار نمی یابند و تأثیری در بقای عمر ندارند.
حد وسط این تومورها می تواند تومورهای مرزی باشند که در زیر میکروسکوپ توسط آسیب شناس تشخیص داده می‌شوند، این تومورها رشد آهسته ای دارند و ممکن است خصوصیات انتشاری و عود کننده داشته باشند و بیمار نیاز به جراحی های مکرر داشته باشد ولی در بقا و طول عمر بیمار تأثیری نمی گذارند.
درمان در توده‌های تخمدانی درمان جراحی است.
توده های خوش خیم تخمدان ممکن است در خانم های جوان کیست درمویید باشد که از سلول های جنینی بوجود می آیند و شایع‌ترین توده تخمدانی در زنان جوان است.
این توده ها از سلول هایی که قرار است به تخمک تبدیل شوند بوجود می آیند و ممکن است در داخل آنها بافت های مختلف نظیر دندان، مو، چربی و بافت های دیگر حتی بافت ریه دیده شود.
این توده های تخمدان چون سنگین هستند و ممکن است باعث چرخش پایه تخمدان و علایم اورژانس بصورت پیچش تخمدان یا خونریزی یا پار گی و عفونت شوند باید تحت عمل جراحی قرار گیرند. معمولاً بعد از جراحی، بیمار درمان می‌شود و تأثیری در بقای عمر او ایجاد نمی‌شود.
تست پاپ اسمیر
مسئله دیگر در این سنین پیشگیری از سرطان گردن رحم با انجام تست پاپ اسمیر است.
سرطان دهانه رحم تنها سرطان قابل پیشگیری زنان است که به وسیله تست سلول برداری دهانه رحم امکان پذیر است.
این روش باعث شده است در کشورهای پیشرفته که غربالگری این سرطان بطور منظم انجام می‌شود به طور چشمگیری مرگ و میر ناشی از آن در طی چندسال اخیر کاسته شود.
متأسفانه سرطان دهانه رحم در کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ما به دلیل عدم آگاهی خانم‌ها از انجام آن، مرگ و میر قابل توجهی را در بر دارد.
در مورد غربالگری منظم سرطان دهانه رحم به وسیله تست پاپ اسمیر خصوصاً در دوره فعالیت جنسی، میان سازمان‌های پزشکی اتفاق نظر وجود دارد بطوریکه غربالگری سالیانه با تست پاپ اسمیر و معاینه لگنی در تمامی زنان سن 21 سال به بالا و یا سه سال بعد از شروع فعالیت جنسی توصیه می‌شود.
این تست را می‌توان بعد از دو تا سه بار سالیانه جواب منفی با فواصل طولانی تر انجام داد.
مشخص شده است که انجام تست پاپ اسمیر در سنین بالای 70 سال در زمانی که همواره نتایج تست‌هایشان طبیعی بوده است، ضرورتی ندارد.
انجام این تست در زنانی که قبلاً تحت رحم برداری قرار گرفته‌اند ضرورتی ندارد مگر آنکه عمل مذکور برای درمان سرطان دهانه رحم یا مراحل پیش سرطانی آن انجام شده باشد.
تغییرات مربوط به یائسگی
در سنین 40-50 سالگی
سن متوسط یائسگی 44-48 سالگی است که یکی دو سال قبل از تثبیت یائسگی (قطع عادت ماهیانه به مدت یکسال) تغییراتی در این دوران ایجاد می‌شود، این تغییرات شامل اختلال عادت ماهیانه است که ابتدا فواصل آن نزدیک می‌شود و سپس در فاصله های دیرتر پیش می آید، در این دوران ممکن است علایم گرگرفتگی، اضطراب و بی‌خوابی حادث شود که با مشاوره پزشکی قابل کنترل است.
به هرحال هرگونه خونریزی غیرطبیعی بصورت عادت های طولانی و سنگین، خونریزی های بین عادت ماهیانه وخونریزی های بعد از مقاربت باید مورد توجه واقع شود و با انجام سونوگرافی وکولپوسکوپی (بررسی دهانه رحم با میکرسکوپ سه بعدی) و نمونه برداری از مخاط گردن رحم و رحم بصورت کورتاژ تشخیصی مورد بررسی واقع شود.
بیماری‌های زنان بین سنین 30 - 50 سالگی
علاوه بر مشکلات عفونت‌های تناسلی، کیست های تخمدان و آندومتریوزیس که می تواند در این سنین هم ایجاد علایم نماید.
فیبروم رحمی
فیبروم رحمی (میوم رحمی) شایع‌ترین تومورهای لگنی در رشته زنان است 75 درصد زنان از نظر بافت شناسی دچار فیبروم هستند ولی تنها 20 - 30 درصد زنان به صورت بالینی فیبروم دارند و اغلب آنها بدون علامت می‌باشند.
با این وجود فیبروم‌ها مهم‌ترین علت جراحی ها در رشته زنان هستند.
بیشتر فیبروم‌ها بدون علامت می‌باشند و تنها ممکن است در سونوگرافی اتفاقی از لگن تشخیص داده شوند درصورت بدون علامت بودن و کوچک بودن (کمتر از cm 5-6) نیاز به اقدام درمانی نیست و باید یک فیبروم بدون علامت با معاینات منظم و سونوگرافی 6 ماه یکبار از نظر رشد پیگیری شود درصورت افزایش رشد قابل ملاحظه نیاز به درمان است.
درصورتیکه فیبروم باعث خونریزی غیرطبیعی شود که اکثراً بصورت نزدیک شدن فواصل پریود، پریود طولانی و سنگین می‌باشد یا ایجاد درد و فشار لگنی نماید و یا اندازه آن بزرگ باشد به طوری که اندازه رحم حدود حاملگی سه ماهه بشود نیاز به تداخل جراحی دارد. درمان فیبروم‌های علامت‌دار بر حسب سن بیمار و تعداد فرزندان تفاوت می‌نماید معمولاً در زنان جوان متمایل به حفظ باروری از روش‌های محافظه کارانه بصورت میومکتومی و برای افراد با سن بالاتر از 40 سال و تعداد کافی فرزند برداشتن رحم توصیه می‌شود.
کیست‌های تخمدان
در مورد کیست‌های تخمدان در سنین 30 - 50 سالگی هم باید گفت که کیست‌های مرکب در این سنین بیشتر از سنین نوجوانی و قبل از 30 سالگی دیده می‌شوند.
کیست های مرکب یا کمپلکس با حضور تیغه یا سپتوم در داخل کیست از نظر سونوگرافیک مشخص می‌شوند که آن ها را به حفرات متعدد تقسیم می نماید به طوری که کیست چند حفره ای ایجاد می‌شود.
در داخل این حفرات از نظر سونوگرافیک ممکن است جوانه یا توده هایی رویت شود ضخامت دیواره کیست های مرکب بیشتر است و این کیست ها ممکن است همراه با سرطان باشند.
علاوه بر سونوگرافی معمولی سونوگرافی داپلر در کیست های مرکب ممکن است عروق بیشتری نشان دهد که احتمال سرطان را بیشتر مطرح می نماید.
اندازه گیری بعضی از نشانه های شیمیایی بنام تومورمارکرها که از همه مهمتر CA125 می باشد، ممکن است در تشخیص و احتمال سرطانی بودن کیست های مرکب کمک کننده باشد، اما این نشانه شیمیایی شرایط دیگر خصوصاً در زنان قبل از یائسگی و بعضی دیگر از بیماری‌های زنان مثل آندومتریوز یا فیبروم رحمی ممکن است افزایش یابد.
با انجام معاینات لگنی 6 ماه یکبار می‌توان به هرگونه بزرگی تخمدان در خانم ها پی برد.
درد پستان‌ها
مسئله دیگر در این سنین ماستودینی یا درد پستان ها در سنین 30 - 50 سالگی است که بدلیل تغییرات فیبروکیستیک پستان ایجاد می‌شود و این ناشی از حساسیت گیرنده های پستان به هورمون‌های تخمدان در سنین 50-30 سالگی بوجود می آیند، درد معمولاً دو طرفه و پراکنده است و معمولاً قبل از شروع پریود به اوج خود می‌رسد و در حقیقت پریودی برای پستان ها می باشد که اکثراً باعث نگرانی خانم‌ها می‌شود و در سونوگرافی علایم فیبرو کیستیک دیده می‌شود.
سایر بیماری‌ها
همچنین جهت تشخیص زودرس سرطان ریه از 50 سال به بعد رادیوگرافی ریه سالیانه باید انجام شود و جهت تشخیص زودرس سرطان روده بزرگ آزمایش مدفوع از نظر وجود خون مخفی سالیانه یا کولونوسکوپی به فواصل انجام شود.
در خانم های یائسه صلاح است که 5 سال یکبار تراکم استخوانی اندازه گیری شود تا در صورت علایم کمبود تحت درمان خاص واقع شوند جهت پیشگیری از پوکی استخوان، ورزش به مدت نیم ساعت و سه مرتبه در هفته، استفاده از کلسیم حداقل هزار میلی‌گرم روزانه و ترکیبات ویتامین D توصیه می‌شود.
مشکلات زنان در سنین بعد از یائسگی 50 سالگی
علاوه بر مشکلات این دوران که علایم خشکی واژن، مشکلات ادراری و مشکلات روحی روانی است که با درمان‌های هورمونال و یا آرام بخش ها قابل کنترل می باشد، گاهی مشکلات دیگر مثلاً لکه بینی هایی در اثر خشکی مخاط واژن و رحم ایجاد می‌شود که نیاز به بررسی جهت رد مشکلات ناشی از سرطان رحم و گردن رحم و یا تخمدان دارد.
20 درصد موارد خونریزی بعد از یائسگی می تواند دلیل بر بیماری‌های بدخیم باشد به همین جهت باید گردن رحم هم مورد بررسی واقع شود و انجام تست پاپ اسمیر تا 70 سالگی توصیه می‌شود.
در صورت غیر طبیعی بودن پاپ اسمیر با ظاهر غیر طبیعی گردن رحم نیاز به کولپوسکوپی است.
علاوه بر این در موارد خونریزی‌های غیر طبیعی باید سونوگرافی واژینال جهت بررسی ضخامت رحم و بررسی وضعیت تخمدان‌ها انجام شود و درنهایت نمونه برداری رحمی بصورت کورتاژ انجام شود.
سرطان تخمدان نیز در سنین بعد از یائسگی یعنی 50 سال به بالا شایع‌تر است به همین جهت تمام خانم ها ی یائسه تا آخر عمر باید 6 ماه یکبار تحت معاینه لگنی واقع شوند و در صورت بروز علایم شکمی بصورت درد زیر شکم و یا علایم گوارشی به مسئله تخمدان‌ها جهت بررسی و سونوگرافی دقت شود.
در مورد خانم هایی که دو فامیل درجه یک مبتلا به سرطان پستان، تخمدان، رحم و روده داشته باشند باید 6 ماه یکبار تحت معاینه واژینال، سونوگرافی واژینال و اندازه‌گیری نشانه شیمیایی CA125 واقع شوند.
مسئله دیگر توجه به پستان ها جهت تشخیص زودرس سرطان پستان است که خصوصاً در سنین بالای 50 سالگی شایع‌تر است.
باید خانم‌ها بطور کلی از سن 30 سالگی و خصوصاً بعد از 50 سالگی هر ماه پستان ها را توسط خودشان مورد معاینه قرار دهند و جهت معاینات پزشکی 6 ماه یکبار از پزشکان بخواهند که پستان ها هم مورد معاینه واقع شود.
در نهایت ماموگرافی از پستان ها که از 40 سالگی به بعد در فواصل دو سال یکبار و از 50 سالگی به بعد در مراحل سالیانه انجام دهند.
در خانم ها با سابقه خانوادگی سرطان پستان، تخمدان و رحم و روده در دو فامیل درجه یک صلاح است که ماموگرافی اولیه در سنین زودتر 30 - 35 سالگی شروع شود.
بیشتر بخوانید:
دکتر فاطمه قائم مقامی: زنان باید خود را باور کنند
