دکتر مریم کاشانیان؛ متخصص زنان و زایمان، استاد و مدیر گروه زنان دانشگاه علوم پزشکی ایران
باروری یکی از مهم‌ترین جنبه‌های زندگی انسانی است و هدف آن داشتن فرزند سالم است.
باروری توسط فاکتورهای متفاوتی تحت تأثیر قرار می‌گیرد و خطرات موجود در محیط می‌توانند برای داشتن بارداری موفق، فرزند سالم و تولد موفق مشکل ایجاد کنند.
فاکتورها و خطرهای محیطی می‌توانند هم بر روی زایایی و حاملگی فرد و هم بر روی زایمان، جنین و سلامت کودک تأثیر بگذارند.
روز به روز شواهد بیشتری به دست می‌آیند که نشان می‌دهند فاکتورهای محیطی می‌توانند از مرحله قبل از شکل‌گیری تخم و همینطور در دوران حاملگی بر روی مادر و نیز جنین تأثیر بگذارند.
این فاکتورها عوامل متعددی در محیط ما هستند و تعدادشان بسیار زیاد است.
حدوداً 85000 آلاینده محیطی در طبیعت وجود دارند که می‌توانند روی پیامد حاملگی تأثیر بگذارند ولی فقط تعداد بسیار کمی از آنها شناخته شده است و ارزیابی آنها کار بسیار مشکلی است، ولی مواردی که بیشتر بررسی شده‌اند، عبارتند از: سرب و جیوه، فاکتورهایی که می‌توانند بر روی عملکرد غددی بدن اثر بگذارند، آلودگی هوا، داروهای استنشاقی که در بیهوشی استفاده می‌شوند و می‌توانند بر روی حاملگی تأثیر بگذارند، رادیوتراپی و تشعشعات یونیزه و غیریونیزه، داروهای ضد سرطان و فاکتورهایی که می‌توانند باعث عقیم شدن شوند.
انواع خطرات محیطی
فاکتورهای مؤثر بر روی باروری را می‌توان در سه دسته کلی تقسیم‌بندی کرد:
* فاکتورهای فیزیکی مثل اشعه، قرار گرفتن در معرض الکتریسیته، ارتعاش و یا گرمای بیش از حد.
* فاکتورهای بیولوژیکی مثل ویروس‌ها، انگل‌ها و پارازیت‌ها.
* عوامل سمی که می‌توانند از طریق خوردن یا استنشاق و حتی از طریق تماس پوستی وارد بدن شوند.
در واقع جزء بسیار کوچکی از این چندین هزار عوامل محیطی که صحبت شد و می‌توانند بر روی بارداری تأثیر بگذارند، شناخته شده هستند و به اندازه نسبتاً کافی در مورد آنان بررسی شده است.
انواع پیامدهای باروری
تأثیر عوامل توکسیک
عوامل توکسیک می‌توانند در قسمت‌های مختلف، شامل قاعدگی و عوامل هورمونی تأثیر بگذارند و باعث نازایی، سقط خود به خود، مرگ جنین داخل رحم و یا مرگ نوزادی شوند و باعث شوند که وزن نوزاد کم شود و نیز، ممکن است باعث ناهنجاری‌های مادرزادی شوند.
همینطور می‌توانند میزان ضریب هوشی نوزاد را کاهش دهند و روی عوامل شناختی در جنین و نوزاد تأثیر بگذارند و بالاخره باعث دیرکرد رشد در جنین و کودک شوند و نیز می‌توانند باعث انواعی از سرطان‌ها در دوران کودکی شوند.
آلودگی هوا یکی دیگر از مواردی است که می‌تواند روی جنبه‌های مختلف بارداری تأثیر بگذارد و باعث زایمان زودرس و دیرکرد رشد داخل رحمی شود، حتی گفته شده ترافیک می‌تواند بر روی وزن جنین تأثیر بگذارد.
ترافیک دو جنبه دارد: یکی جنبه آلودگی هوا و دیگری جنبه آلودگی صدا و صدای بیش از حد که هر دو مورد می‌توانند بر روی وزن جنین تأثیر بگذارند.
یکی دیگر از مواردی که مطرح شده با سقط‌های خود به خود در ارتباط است ولی هنوز شواهد کافی برای آن نیست، تلفن‌های موبایل می‌باشند.
مصرف الکل و تنباکو نیز می‌تواند بر روی تولید نطفه و سلول‌های جنسی مولد نطفه مرد و غلظت نطفه، مقدار زنده بودن و تحرک نطفه اثر منفی بگذارد.
مطالعه بسیار بزرگی نشان داده است که مواد شیمیایی می‌توانند فاصله زمانی که خانم برای باردار شدن اقدام می‌کند تا زمان باردار شدن او را طولانی کنند.
ارزیابی خطرات آلاینده‌های محیطی
مطالعه بر روی عوامل محیطی کار بسیار سختی است، زیرا:
الف: ایجاد فهم رابطه علت و معلولی بین این عوامل و مسائلی که ایجاد می‌شود، کار مشکلی است و محدودیت‌ها و مسائل خاص خود را دارد، زیرا مشخص نیست که این مواد به چه میزان اگر وجود داشته باشند، می‌توانند روی مادر یا جنین اثر بگذارند.
ب: در چه زمانی از بارداری اگر این فاکتورها با انسان مواجه شوند، می‌توانند تأثیر خود را اعمال کنند.
ج: یک سری فاکتورهای ژنتیکی و فاکتورهای زمینه‌ای فردی وجود دارد که در حقیقت همه آنها نیز می‌توانند در ایجاد عوارض زمان بارداری تأثیر بگذارند و جدا کردن تأثیر آنها از تأثیر فاکتورهای محیطی کار مشکلی هست.
د: از طرف دیگر، خیلی از مسائل بدی که اتفاق می‌افتد شیوعش بسیار کم است، و بالطبع مطالعه در مورد آنها کار مشکل‌تری خواهد بود و نمی‌توان در مورد آنها اطلاعاتی دقیق به دست آورد.
ه: و بالاخره مهم‌ترین فاکتور این است که فرد در آن واحد با هزاران مواد مختلف از قبیل آلودگی هوا، صدا، ارتعاش، تشعشع، مواد گوناگونی که به صورت آلودگی‌های محیطی وجود دارند و ... که همه آنها در محیط وجود دارند، تماس دارد.
تفکیک این موارد و اینکه کدام‌شان تأثیر گذاشته‌اند، کار بسیار مشکلی خواهد بود، ولی از زمانی که سلول تخم تشکیل می‌شود، تا ایجاد قاعدگی و بارداری و رشد جنین و بعد از تولد در تمامی این مراحل، عوامل محیطی می‌توانند تأثیر گذار باشند.
تأثیر بارداری، مادر باردار و شیر دهی روی اثر عوامل محیطی
تغییرات فیزیولوژیکی که در طی حاملگی به وجود می‌آیند می‌توانند روی جذب و انتقال این مواد سمی به بدن جنین تأثیر بگذارند.
مثلاً زمان تخلیه معده در بارداری طولانی‌تر شده و تحرک سیستم گوارش کمتر می‌شود و این مسئله سبب جذب بیشتر یک سری از این مواد در سیستم گوارشی می‌شود.
از طرف دیگر در فیزیولوژی تنفسی مادر، تغییراتی ایجاد شده که باعث جذب بیشتر یک سری از آلاینده‌ها از طریق سیستم تنفسی مادر می‌گردند و بنابراین می‌توانند تأثیر عمیق‌تری نسبت به قبل از بارداری در مادر ایجاد کنند.
از طرف دیگر، سلامت کلی مادر می‌تواند بر روی میزان تأثیر این آلاینده‌ها تأثیر بگذارد.
مثلاً خانمی که آسم یا بیماری تنفسی دارد، اکسیژن کمتری را به جنین منتقل می‌کند، حالا اگر این عوامل محیطی بخواهند تأثیر بگذارند، می‌توانند تاثیرات مضاعف و بیشتری را روی جنین اعمال کنند.
بعضی از مواد مانند جیوه اثر خیلی کمی روی مادر و افراد بزرگسال دارند یا اصلاً اثر خاصی نمی‌گذارند، ولی می‌توانند اثرات خیلی عمیقی را روی جنین ایجاد کنند مثل عقب افتادگی رشدی (سربرال پالسی). سربرال پالسی می‌تواند نقص عضو، عقب‌افتادگی رشد فکری، کوری و تشنج ایجاد کند.
فاکتورهایی مثل استرس‌های عاطفی و فیزیکی در محیط نیز می‌توانند روی حاملگی تأثیر بگذارند.
تأثیر سرب
یکی از موادی که بیشتر مورد مطالعه قرار گرفته، سرب می‌باشد. سرب می‌تواند سبب افزایش خطر سقط خود به خودی و مرگ جنینی شده و همچنین می‌تواند بر روی سیستم عصبی جنین اثر بگذارد و نیز می‌تواند رشد شناختی جنین را تخریب کند.
همینطور می‌تواند باعث زایمان زودرس شود و وزن زمان تولد را کم کند، ولی نمی‌تواند باعث دیرکرد رشد داخل رحمی شود.
میزان سرب خون باید از حدی خاص کمتر باشد تابتوان به مادر اجازه شیر دادن داد.
در واقع سرب می‌تواند از طریق شیرمادر منتقل شود. عاملی که می‌تواند سطح سرب را در خون مادر پایین بیاورد، کلسیم است.
مصرف کلسیم می‌تواند سطح خونی سرب را پایین آورده و تأثیر مخرب آن را کمتر کند.
تاثیر مواد پلاستیکی و مواد شیمیایی مصنوعی
مواد پلاستیکی و مصنوعی که در اطراف ما به صورت استرهای مختلف و به وفور وجود دارند، می‌توانند باعث مرگ جنین یا نوزاد، نقص تولد و کاهش وزن زمان تولد شوند.
ولی در مورد رشد جنین هنوز مشخص نیست که به چه شکلی می‌توانند تاثیر گذار باشند.
در مورد عموم افراد که به صورت روزمره و روتین در زندگی (نه شکل حرفه ای) با این مواد سر و کار دارند، اثرات سوء آنها قابل اغماض است.
ولی افرادی که به صورت حرفه‌ای با این مواد سر و کار دارند، مثل کارگرانی که در کارخانجات سازنده این مواد کار می‌کنند، چون با سطوح بالاتری از این مواد در زمینه شغلی‌شان سر و کار دارند، بنابراین بیشتر می‌توانند تحت تاثیر عمیق‌تری قرار گیرند.
تاثیر آلودگی هوا
در مطالعات زیادی که بر روی آلودگی هوا انجام شده، دیده شده که می‌تواند باعث کم شدن وزن زمان تولد، زایمان زودرس و دیرکرد رشد داخل رحمی شود و به دلیل اینکه مواد بسیار مختلف زیادی در آلودگی هوا وجود دارند، بنابراین ارزیابی اینکه کدام یک از این مواد و چقدر تاثیر می‌گذارند، کار مشکلی هست.
از موادی که ممکن است در هوای آلوده وجود داشته باشند، می‌توان به دی‌اکسید سولفور اشاره کرد که در مطالعات نشان داده شده با زایمان زودرس همراه است.
ذرات ریز معلق در هوا که متاسفانه فراوان هستند، باعث کم شدن رشد جنین، زایمان زودرس و کم‌وزنی نوزادان می‌شوند. هرچه قطر این ذرات معلق موجود در هوا کوچکتر باشد، بیشتر می‌توانند باعث کم‌وزنی جنین‌ها بشوند.
جدیدا مطالعات نشان می‌دهند که ذرات ریز معلق موجود در هوا می‌توانند با اوتیسم در کودک ارتباط داشته باشند و ریسک ایجاد اوتیسم را تقریبا دو برابر می‌کند.
آلودگی هوا می‌تواند ریسک مرگ جنین داخل رحم را افزایش دهد و به خصوص در سه ماهه سوم بارداری آلودگی هوا بیشتر می‌تواند باعث مرگ جنین شود.
تاثیر تشعشعات غیر یونیزه
یکی از سوالاتی که خانم‌های باردار زیاد می‌پرسند، در مورد استفاده از وسایل مختلفی است که در زندگی مورد استفاده قرار می‌گیرند، مثل اجاق‌های مختلف، کامپیوتر، مایکروویو، موبایل، پدهای گرم‌کننده مانند پتو برقی و یا وسایل غربالگری فرودگاه‌ها (قسمت‌هایی در فرودگاه‌ها که افراد از زیر آن رد می‌شوند که نشان دهد آیا وسایل ممنوعه همراه دارند یا خیر)، و وسایل مختلف الکترونیک که باید گفت خوشبختانه در باره این مواد مختلف مطالعات زیادی انجام شده و نشان داده شده که این موارد جزء تشعشات غیر یونیزه به حساب می‌آیند و روی بارداری و جنین اثرات خیلی کمی دارند و یا می‌توان گفت که اصلا اثری ندارند و بنابراین می‌توان از این وسایل استفاده کرد.
نیروگاه‌های هسته‌ای و بارداری
در مورد کسانی که نزدیک نیروگاه‌های هسته‌ای زندگی می‌کنند، مطالعات ضد و نقیضی وجود دارد.
مطالعه‌ای گزارش می‌کند که زندگی کردن نزدیک این نیروگاه‌ها اصلا تاثیر مهمی بر روی حاملگی ندارد، ولی مطالعات بیشتری باید انجام شود.
بعضی مطالعات معکوس آن را مطرح کرده و گزارش می‌کنند که ممکن است تاثیر داشته باشد.
مواد شیمیایی و رشد جنین
مطالعه‌ای در مورد مواد شیمیایی و رشد جنین شده و پیشنهاد کرده‌اند که این مواد شیمیایی می‌توانند باعث تخریب رشد جنین، کوچکتر شدن دور سر جنین، اثر بر روی قد و یا کاهش وزن جفت شوند.
ولی این مطالعات نشان می‌دهند که فقط حدود 683 گرم وزن زمان تولد کم شده و 3/9 سانتیمتر دور سر را می‌توانند کوتاه‌تر کنند، بنابراین نباید از محیط دچار وحشت شد، ولی بهتر است تا حد امکان از عواملی که می‌توانند اثرگذار باشند، دور بود.
اثر بر فشار خون مادر
آیا این عوامل محیطی و شیمیایی بر روی فشار خون در بارداری تاثیر می‌گذارند؟
هنوز نتوانسته‌اند ارتباطی در این زمینه پیدا کنند (بین عوامل محیطی که جزء مشاغل سخت نیز به حساب می‌آیند، مثل طولانی ایستادن، راه رفتن و یا حتی وزنه برداشتن، شیفت‌های شبانه و ساعات کاری و همینطور ارتباط مواد شیمیایی با بیماری‌های فشار خون در زمان بارداری).
شغل‌های سخت و ساعت کاری طولانی در حاملگی
در مورد رشد و وزن جنین نیز در مشاغل سخت مثل طولانی ایستادن و ... با وزن کم جنین، زایمان زودرس و عقب رفتگی رشد جنین، و نیز بین ساعت‌های کاری و مسائل فوق ارتباط خاصی شناخته شده نیست.
در مورد خانم‌هایی که به صورت طولانی‌مدت می‌ایستند، دیده شده که مقداری رشد جنین کمتر است، مثلا دور سر بچه تقریبا حدود 1 سانتیمتر ممکن است کمتر باشد، ولی این مسئله نگران کننده نیست.
در مطالعه‌ای که ساعت‌های کاری کمتر از 25 ساعت کار در هفته و بیشتر از 40 ساعت کار در هفته مقایسه شده‌اند، دیده شده خانم‌هایی که بیشتر از 40 ساعت در هفته کار می‌کنند، کمی رشد جنین و دور سر جنین کمتر است، ولی فقط حدود 148 تا 198 گرم وزن تولد و 1 سانتیمتر دور سر جنین کمتر است، بنابراین خانم‌هایی که ساعت کاری زیادی دارند، نباید خیلی از این نظر نگران باشند، ولی در مواردی که خانم‌ها عوارض خاصی در زمان بارداری دارند، ممکن است که به آنها استراحت داده شود، بنابراین در خانم‌هایی که در محیط کار طولانی مدت می‌ایستند و یا در طی حاملگی‌شان ساعت کاری طولانی مدت دارند، ممکن است این امر در رشد جنین تاثیر بگذارد، ولی این تاثیر، قابل اغماض است.
تاثیر فلزات سنگین در بارداری
فلزات سنگین و مواد شیمیایی هم می‌توانند روی جنین تاثیر بگذارند.
در خون مادر و خون بند ناف نشان داده شده که سطوح خونی بالای این مواد می‌تواند به صورت منفی بر روی رشد جنین اثر بگذارد.
فلزات سنگین مانند وانادیوم می‌توانند ریسک زایمان زودرس را افزایش دهند.
در مورد کادمیوم که یکی از فلزات سنگین است هم دیده شده که می‌تواند باعث رشد کم جنین باشد.
جلوگیری از تاثیرات آلاینده‌ها
آیا راهی هست که بتوان تا حدودی از تاثیر این عوامل که در طبیعت وجود دارند بر روی پیامد حاملگی جلوگیری کرد؟
الف: باید تا حد امکان از رفتن به مناطقی که در معرض تشعشعات خیلی زیاد، ارتعاش، درجه حرارت بسیار زیاد و یا خیلی کم، اشعه یونیزه یا غیر یونیزه هستند اجتناب کرد.
ب: در مورد مواد شیمیایی که با پوست تماس پیدا می‌کنند باید تمام نواحی به صورت بسیار زیاد، کامل و به سرعت شسته شوند.
ج: همیشه توصیه می‌شود که خانم‌های حامله در جاهایی قرار بگیرند که از نظر تهویه هوا، تهویه خوبی داشته باشند و به خصوص مواد شیمیایی محیط کنترل شوند که مواد کمتری وارد بدن شود.
د: خطرات احتمالی در محیط زندگی و کار شناسایی شده و الزامات حفاظتی رعایت شوند.
ه: دستورالعمل استفاده صحیح از وسایل مورد استفاده به دقت مطالعه شوند.
برای نتیجه‌گیری نهایی می‌توان گفت که تمام فاکتورهای محیطی و شغلی می‌توانند بر روی باروری و رشد جنین و روی پیامد حاملگی و جنین تاثیر بگذارند، ولی مطالعات بسیار بیشتری لازم است تا متوجه شویم با چه مکانیسمی و به چه مقدار می‌توانند تاثیر گذار باشند، در چه مقدار و یا در چه زمانی از حاملگی اگر مورد مواجهه قرار بگیرند، می‌توانند تاثیرگذار باشند.
ولی تا زمانی که مطالعات نتیجه کافی و کامل بدهند، خانم‌های باردار باید تا حد امکان از قرار گرفتن در معرض این مواد اجتناب نمایند و باید آگاهی‌بخشی به خانم‌های حامله داشته باشیم تا بتوانیم تا جایی که امکان دارد این اثرات را به حداقل برسانیم.
بیشتر بخوانید:
آلودگی هوا و سردرد
کودکان؛ قربانیان اصلی آلودگی هوا
در هوای آلوده چه بخوریم؟
