دكتر نوشين صحابی؛ جراح و متخصص زنان، زايمان و نازایی
تعریف
مشاوره قبل از تولد، به منزله پیشگیری از مشكلات در زمان بارداری و زایمان است. عواملی كه می‌توانند در حاملگی پیامد منفی داشته باشند، شناسایی شده و به زنان در مورد خطرهای موجود آگاهی داده می‌شود. درصورت امكان، راهكاری برای كاهش یا حذف آن دسته از عوامل مشكل‌ساز كه بر اساس وضعیت خانواده، شرح حال طبی یا مامایی و یا تست‌های اختصاصی كشف شده‌اند، طراحی می‌شود. مشاوره قبل از حاملگی، تأثیر چشمگیری روی پیامدهای منفی حاملگی دارد و باعث بهبود آنها می‌شود.
حاملگی ناخواسته (بدون برنامه)
مشاوره در مورد خطرهای بالقوه حاملگی و راهكارهای مربوط به پیشگیری از آنها، باید قبل از حاملگی انجام شود. بیشتر زنان هنگامی كه متوجه حامله بودن خود می‌شوند (1-2هفته بعد از اولین قاعدگی عقب‌افتاده)، طناب نخاعی جنین تشكیل شده و قلب وی در حال تپش است. در این زمان بسیاری از راهكارهای پیشگیری (مانند مصرف اسیدفولیك برای پیشگیری از نقایص طناب عصبی) مؤثر واقع نمی‌شوند. نیمی از حاملگی‌ها بدون برنامه قبلی رخ می‌دهند و شواهد نشان می‌دهد كه این نوع حاملگی‌ها در معرض بیشترین خطر هستند. در حاملگی‌های ناخواسته، احتمال رفتارهای پرخطر بیشتر است. یكی از فواید مشاوره قبل از حاملگی، تأثیر آن در كاهش تعداد حاملگی‌های ناخواسته است.
اختلالات مزمن طبی
دیابت شیرین: دیابت، نمونه اصلی یك اختلال طبی است كه مشاوره قبل از حاملگی در مورد آن مفید واقع می‌شود؛ زیرا بالا بودن قند خون باعث مشكلاتی برای مادر و جنین خواهد شد. آمارها نشان می‌دهد كه انجام مشاوره ناهنجاری‌های جنینی را به‌طور چشمگیری كاهش می‌دهد و اگر قند خون مادر به خوبی كنترل شود، بسیاری از عوارض قابل اجتناب هستند. مشاوره قبل از حاملگی، عوارض مامایی و هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی را نیز در زنان مبتلا به دیابت كاهش می‌دهد.
صرع: احتمال وقوع اختلالات ساختمانی در فرزندان زنان مبتلا به صرع در مقایسه با دیگران دو تا سه برابر بیشتر است. در مشاوره قبل از حاملگی، معمولاً توصیه می‌شود روند درمان به درمان تك‌دارویی یا دارویی با حداقل آثار سوء بر جنین، تغییر داده شود. همچنین به زنان مبتلا به صرع توصیه می‌شود اسیدفولیك مكمل مصرف كنند. اسیدفولیك از بسیاری از ناهنجاری‌های مادرزادی در نوزادان مبتلا به صرع پیشگیری می‌كند.
سایر بیماری‌های مزمن: در زنان مبتلا به فشار خون بالا، بیماری كلیه، بیماری تیروئید، آسم و بیماری‌های قلبی، مشكلات حاملگی با انجام مشاوره قبل از حاملگی، به میزان قابل توجهی كاهش می‌یابد و 80 درصد از آنها نوزاد طبیعی به دنیا می‌آورند.
بیماری‌های ژنتیكی: در حال حاضر نقایص هنگام تولد، علت اصلی مرگ و میر نوزادان است و عامل 20 درصد از كل مرگ‌های دوره نوزادی محسوب می‌شود. چند نمونه از اختلالات مادرزادی كه احتمال بروز آنها به وضوح با انجام مشاوره قبل از بارداری كاهش یافته یا از بین می‌رود، شامل نقایص لوله عصبی، فنیل كتونوری، بیماری تی- ساكس و تالاسمی است.
مشاوران قبل از حاملگی
پزشكانی كه روش‌های معمول حفظ سلامتی را برای زنان واقع در سنین باروری تدارك می‌بینند، بهترین گزینه برای ارائه مشاوره‌های پیشگیرانه هستند. متخصصان بیماری‌های زنان، داخلی، پزشكان خانواده و متخصصان بیماری‌های كودكان، می‌توانند این مشاوره را در جریان معاینات سالیانه انجام دهند. این پزشكان می‌توانند توصیه‌های اساسی قبل از حاملگی را در مورد تغذیه، مصرف الكل، استعمال دخانیات، استفاده از داروهای غیرمجاز، مصرف ویتامین، ورزش و سایر رفتارها ارائه دهند. پرونده‌های طبی باید درخواست شوند و مورد بررسی قرار گیرند.
ویزیت مشاوره قبل از حاملگی
سابقه فردی و خانوادگی: كار مشاوره با بررسی كامل سوابق طبی، مامایی، اجتماعی و خانوادگی آغاز می‌شود. این مشاوره ممكن است 30 دقیقه تا 1 ساعت طول بكشد.
سابقه اجتماعی: سن مادر، در هر دو انتهای طیف سنین باروری می‌تواند در حاملگی تأثیر داشته باشد.
حاملگی در نوجوانان
احتمال كم‌خونی در زنان 15-19 ساله بیشتر است. همچنین خطر تولد نوزادان مبتلا به محدودیت رشد، احتمال زایمان زودرس و مرگ و میر نوزادی در این گروه افزایش می‌یابد. بروز بیماری‌های آمیزشی نیز در این گروه بیشتر است. زنان در این سنین همواره در حال رشد و تكامل هستند و بنابراین نسبت به زنان مسن‌تر نیاز به كالری بیشتری دارند. زنان این گروه سنی كه دارای وزن طبیعی یا كمتر از طبیعی هستند، باید تا 400 كیلوكاری در روز مصرف كنند.
حاملگی بعد از 35 سالگی
تقاضا برای مشاوره قبل از حاملگی در زنان مسن‌تر بیشتر است، زیرا آنها یا قبلاً حاملگی خود را به تعویق انداخته‌اند و اكنون می‌خواهند پیامد حاملگی آنها بهینه باشد و یا اینكه قبلاً تحت درمان ناباروری بوده‌اند. در تعدادی از مطالعات مشخص شده است كه خطر عوارض مامایی و مرگ و میر نوزاد در زنان بالای 35 سال افزایش پیدا می‌كند. بی‌شك در زنان مسن‌تری كه مبتلا به بیماری مزمن هستند یا وضعیت فیزیكی ضعیفی دارند، موارد زیر بررسی می‌شود. سابقه طبی و جراحی، سابقه تولید مثلی از جمله پیامد هر یك از حاملگی‌های قبلی، درمان‌های دارویی و آلرژی‌های دارویی، سابقه خانوادگی بیماری‌های طبی یا ژنتیكی و اختلالات مربوط به تولید مثل، نوع یا نژاد، عوامل خطر اجتماعی مانند مصرف الكل، مصرف داروهای غیرمجاز، مصرف سیگار، رفتارهای پرخطر جنسی و بدرفتاری با همسر، عوامل خطر محیطی مانند تماس با آفت‌كش‌ها یا سایر مواد شیمیایی و عوامل مربوط به محیط منزل و عوامل استرس‌زا.
شرح حال طبی
در مشاوره قبل از تولد، باید به همه عوامل خطر مربوط به مادر و جنین پرداخته شود. تقریباً همه وضعیت‌های طبی، مامایی یا ژنتیكی باید قبل از حاملگی مد نظر قرار گیرند. همچنین توصیه‌ها و پیشنهاداتی قبل از حاملگی ارائه شود.
بیماری‌های ژنتیكی
زنانی كه به‌خاطر زمینه‌های قومی و نژادی و یا شرح حال فردی یا خانوادگی در معرض ابتلای جنین‌شان به بیماری‌های ژنتیكی قرار دارند، باید مشاوره مناسب دریافت كنند.
سابقه باروری
سابقه باروری شامل پرسش‌هایی در زمینه‌های زیر است: ناباروری، پیامدهای غیرطبیعی حاملگی، از جمله سقط، حاملگی نابجا، از دست دادن مكرر حاملگی و زایمان زودرس و عوارضی مانند مسمومیت حاملگی و كنده شدن جفت. با این وجود، زنانی كه تناسب فیزیكی دارند و فاقد مشكلات طبی هستند، كمتر در معرض خطر قرار دارند. در زنان بالای 35 سال با وضعیت اقتصادی پایین كه شیوه زندگی و دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و در نتیجه وضعیت سلامت و بهداشت را تحت تأثیر قرار می‌دهد، افزایش قابل توجه فشار خون، دیابت، جفت سرراهی، كنده شدن جفت، زایمان زودرس و مرگ و میر حول و حوش زایمان در نوزادان دیده شده است. پژوهشگران متوجه شده‌اند كه آنوپلوئیدی جنین (اختلالات كروموزومی) تنها ناهنجاری مادرزادی است كه در ارتباط با مادر رخ می‌دهد. سن بالای والدین با افزایش میزان بروز بیماری‌های ژنتیكی ناشی از جهش‌های لتوزوم غالب همراه است.
داروهای تفریحی و استعمال دخانیات
خطرات جنینی مرتبط با الكل، ماری‌جوانا، كوكائین، آمفتامین‌ها و هروئین ثابت شده هستند. الكل منجر به عقب‌ماندگی ذهنی جنین می‌شود. استعمال دخانیات به صورت وابسته به دوز بر رشد جنین تأثیر سوء دارد و موجب افزایش خطر زایمان زودرس، محدودیت رشد جنین و وزن كم هنگام تولد می‌شود. استعمال دخانیات همچنین با افزایش میزان بروز اختلال كمبود توجه و بیش‌فعالی (ADHD) كه در سنین مدرسه آشكار می‌شود، همراه است. همچنین خطر عوارض حاملگی مرتبط با آسیب عروقی، مانند نارسایی رحمی- جفتی و كندگی جفت را افزایش می‌دهد. در مشاوره قبل از حاملگی برای كاهش یا ترك استعمال دخانیات باید برنامه‌ای در اختیار فرد گذاشته شود.
تماس‌های محیطی
تمام افراد در معرض مواد محیطی قرار دارند، اما خوشبختانه فقط تعدادی از این عوامل روی حاملگی تأثیر می‌گذارند. تماس با ارگان‌های عفونی و مواد شیمیایی، بیشترین خطر را به همراه دارد.
نمونه‌هایی از تماس‌های پرخطر به شرح زیر است:
پرستاران حامله‌ای كه در معرض سیتومگالو ویروس یا ویروس سن سیشیال تنفسی قرار می‌گیرند؛ كاركنان مراكز نگهداری روزانه كه با پاروویروس و سرخجه تماس دارند؛ كارگران صنعتی كه در معرض تماس با مواد شیمیایی مانند فلزات سنگین یا حلال‌های آلی هستند و زنانی كه در مناطق روستایی زندگی می‌كنند و در اثر كاربرد مواد آفت‌كش و یا مصرف آب آلوده چاه، به‌طور بالقوه در معرض تماس با مواد شیمیایی خطرناك قرار می‌گیرند. متیل مركوری (جیوه) یكی از آلوده‌كننده‌های محیطی است كه برخی از انواع ماهی‌های بزرگ به آن آلوده هستند. توصیه می‌شود زنان حامله از مصرف كوسه‌ماهی، اره‌ماهی، كرل بزرگ و تاج‌ماهی بپرهیزند و مصرف صدف‌ها و سایر انواع ماهی را به حداكثر 340 گرم در هفته محدود كنند.
شیوه زندگی و عادت‌های شغلی
برخی عادت‌های فردی و شغلی و همچنین مسائل مربوط به شیوه زندگی، ممكن است روی حاملگی تأثیر داشته باشند. زن حامله باید پیكا (هرزه‌خواری) را در مورد یخ، نشاسته، خاك و سایر مواد غیرغذایی كنار بگذارد. بسیاری از رژیم‌های غذایی گیاهخواری با كمبود پروتئین مواجه هستند؛ اما می‌توان با افزایش مصرف تخم مرغ و پنیر این كمبود را اصلاح كرد. چاقی با تعدادی از عوارض مانند فشار خون بالا، مسمومیت بارداری (پره اكلامپسی)، حاملگی بعد از موعد، سزارین و عوارض جراحی ارتباط دارد. همچنین چاقی با پیامدهای جنینی نامطلوب، مانند اسپانیا بیفیدا و نقایص دیواره شكمی، مرگ دیرهنگام جنین و زایمان زودرس در ارتباط است.
فعالیت‌های ورزشی
در مورد خطرناك بودن ورزش در حاملگی تاكنون مطلبی ارائه نشده است؛ بنابراین زنان حامله‌ای كه وضعیت بدنی آماده‌ای دارند، می‌توانند در طول دوران حاملگی به ورزش ادامه دهند؛ ولی توصیه می شود كه تا حد خستگی شدید ورزش نكنند، از قرار گرفتن در وضعیت خوابیده به پشت بپرهیزند، از فعالیت‌هایی كه نیازمند تعادل كامل هستند، خودداری كنند، وضعیت تبادل حرارت و جایگزینی مایعات را بهبود بخشند و از سرما و گرمای بسیار شدید دوری كنند.
بدرفتاری خانگی
حاملگی ممكن است مشكلات بین فردی را تشدید كند. از طرفی، خطر بدرفتاری همسر در حاملگی افزایش می‌یابد. مشاور باید اطلاعاتی را در مورد عوامل خطر خشونت خانگی به دست آورد و ملاحظات مناسب را انجام دهد.
سابقه خانوادگی
جامع‌ترین روش برای به دست آوردن شرح حال خانوادگی، طراحی شجره‌نامه است. وضعیت سلامت و وضعیت باروری هر یك از بستگان خونی باید در هر یك از آنان از نظر بیماری‌های طبی، عقب‌ماندگی ذهنی، نقایص زایمانی، ناباروری و سقط بررسی شود.
مصون‌سازی‌ها
مشاوره قبل از بارداری باید شامل بررسی مصونیت در برابر سرخجه و هپاتیت B باشد. بسته به وضعیت سلامت، برنامه‌های مسافرت و مقطع زمانی، ممكن است مصون‌سازی‌های دیگر هم مد نظر قرار گیرند.
تست‌های غربالگری
تعدادی از تست‌های آزمایشگاهی می‌توانند در بررسی خطر عوارض در دوران حاملگی سودمند باشد. این تست‌ها شامل تست‌های پایه‌ای هستند كه معمولاً در مراقبت‌های بارداری انجام می‌شوند. به‌عنوان مثال، وضعیت ایمنی از نظر سرخجه، وارسیلا و هپاتیت B باید مشخص شود. واكسیناسیون به عنوان بخشی از روند مراقبت‌های قبل از حاملگی پیشنهاد می‌گردد. با انجام CBC (شمارش كامل اجزای خون) و سنجش میزان حجم گلبول‌های قرمز (MVC) اكثر كم‌خونی‌های ارثی وخیم كنترل می‌شوند. همسران زنانی كه در آنان وضعیت حاملی بیماری‌های اتوزوم مغلوب تشخیص داده شده است، باید بررسی شوند تا خطری كه فرزندان آنان را تهدید می‌كند، مشخص شود. تست‌های اختصاصی‌تر می‌تواند به زنان مبتلا به برخی از بیماری‌های طبی مزمن مانند بیماری كلیه، بیماری‌های قلبی- عروقی و دیابت كمك كنند.
