تحریریه زندگی آنلاین : در جامعه ما، قانون نهادینه نشده و هنوز هنجارها مهم است. یعنی رفتارهای ما گاهی احتمالاً مدرنیته باشد ولی با تفکر و نگرش سنتی. جشن یا عید نوروز همزمان با ورود به سال جدید برگزار می‌شود و آداب خاص خود را دارد. یکی از آداب این جشن کهن، تهیه هفتسین است. اما با گذر اقلام دیگری در سفره عید ایرانیان هم اضافه شده و الان وجود دارد. در قرن کنونی و در دهه‌های اخیر، ماهی قرمز در سفره هفتسین جامعه ایرانی قرار گرفته است و هر ساله ده‌ها میلیون قطعه از این نوع ماهی در استان‌های گیلان، اصفهان، قم و مازندران، پرورش داده شد و می‌فروشند. یک کارشناس تکثیر و پرورش ماهیان زینتی گفته سالانه 80 میلیون ماهی قرمز برای تأمین نیاز شب عید تولید می‌شود. مدیرعامل اتحادیه تکثیر و پرورش صادرات آبزیان گفته است ماهی‌های قرمز 30 تا 200 درصد بیش از قیمت واقعی به فروش می‌رسند. ماهنامه دنیای بازنشسته گفت‌وگوی عصر ایران با دکتر حسین آقاجانی (نایب‌رئیس انجمن انسان‌شناسی) در خصوص تغییر و تحول جامعه ایرانی، علت پایبندی به برخی آیین‌ها و علت راه یافتن برخی حیوانات به سفره هفتسین ایرانیان را در این شماره بازنشر می‌نماید. دکتر آقاجانی، دکترای جامعه‌شناسی دارد و استاد دانشگاه است.
بیشتربخوانید:
چه کارهایی عمر ماهی قرمز را کم می‌کند؟
در روزهای عید نوروز قرار داریم و همزمان با سال جدید وضعیت خاصی از لحاظ فرهنگی و اجتماعی بر جامعه حاکم می‌شود. شما در خصوص جامعه مدرن گفته‌اید که جامعه مدرن ویژگی‌های متفاوتی دارد از جمله فردگرایی و تمایل به پنهان‌کاری. آیا الان جامعه ما یک جامعه مدرن است و جامعه ما مدرن شده؟
جامعه در حال تغییر و تحول است. اما این تغییر، آرام است و قابل مشاهده آنی نیست. تکنولوژی، یکی از کارکردهایش این است که جامعه را تغییر می‌دهد.
جامعه ساده و کوچک مثل روستا یا محله یا منطقه عشایری، مناسبات و روابط اجتماعی خاص خود را دارد. نوع مناسبات اجتماعی و ارتباطات، چهره به چهره است و همسانی‌ها، بیشتر است چه از نظر تحصیل و چه از نظر شغل و چه از نظر درآمد، در جامعه ساده، دو مؤلفه است که آنجا را سر پا نگه می‌دارد که یکی هنجارها و باورها است. هنجارها در جامعه ساده، به ثبات و انضباط جامعه کمک می‌کند. نکته دوم، وجدان جمعی است.
چند دهه قبل 80 درصد مردم ایران در روستا زندگی می‌کنند و 20 درصد در جامعه شهری هستند. در اسفند 1395 حدود 20 درصد از مردم در روستا زندگی می‌کنند و حدود 80 درصد هم در شهر زندگی می‌کنند. اما جامعه شهری، ویژگی‌های خاص خودش را دارد.
الان جامعه شهری ما در مناطقی که شهرنشینی وجود دارد جامعه مدرن محسوب می‌شوند؟
-خیر. چون در جامعه مدرن، قانون حاکم است. در جامعه ما، قانون نهادینه نشده و در اینجا هنوز هنجارها مهم است. ما 28 کشور توسعه یافته در جهان داریم و آنها جامعه مدرن هستند. جوامعی مثل جامعه ما که در حال پیشرفت و در حال توسعه است، بین سنت و مدرنیته، گیر کرده است. یعنی رفتارهای ما گاهی احتمالاً مدرنیته باشد ولی تفکر و نگرش سنتی است.
جوامعی هستند که در منگنه دو فرهنگ گیر کرده‌اند و در وضعیت ابهام فرهنگی هستند. یعنی نگرش‌ها و رفتارها با جامعه سنتی جور در می‌آید.
ارزش‌های خانوادگی ما، در برابر دگرگونی‌های اجتماعی یا مدرنیته، مقاومت می‌کند ولی جالب است که یک مقدار سست شده است. یعنی مثلاً متوجه می‌شویم که فرزندآوری یک مقدار تحت تأثیر مدرنیته است. ما در میدان خراسان تهران زندگی می‌کردیم. من با درشکه به مدرسه می‌رفتم بین سال‌های 1346 تا 1350. الان به جای درشکه، از ماشین استفاده می‌کنیم. خانه‌های ما تغییر کرده و تکنولوژی جدید وارد خانه ما شده است. فیلم‌های جدید وارد خانه ما شده.
یکی از شهرهای آلمان 200 سال طول کشید تا شهر شده. در سال 1354 ما به روستایی در اطراف شهریار رفتیم که مطالعات روستایی انجام بدهیم. جمعیت آن روستا 500 خانوار بود ولی امروز جمعیت آنجا 500 هزار نفر است. اگر تعداد جمعیت را به معنای شهرنشینی در نظر بگیریم یک مقدار بی‌معنا است. چون مهاجرت به آنجا اتفاق افتاده است. ما هنوز فرآیند مدرنیته را طی نکرده‌ایم. چون یک فرآیند طولانی است. مدرنیته با آموزش ارتباط دارد.
بیشتربخوانید:
چرا نباید ماهی قرمز را در محیط‌های طبیعی رها کنیم؟
در دوره جدید که مردم ایران از تکنولوژی‌های جدید استفاده می‌کنند چگونه است که جامعه پایبند سنت‌هایی از قبیل عید نوروز و هفتسین و ماهی قرمز است؟
جشن نوروز به زمان‌های خیلی قدیم برمی‌گردد. در بعضی از منابع این موضوع را به پادشاهی جمشید ربط داده‌اند در تاریخ طبری، نوروز سرآغاز دادگری دانسته شده است. به هر حال موضوعی که به عرف جامعه و باورها و آداب و سنن گره خورده باشد سخت است که بخواهیم آن را کمرنگ یا پر رنگ کنیم. چرا باید فقط رسانه‌های رسمی بگویند «روز طبیعت» ولی مردم می‌گویند سیزده به در. به عنوان یک معلم مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی، معتقدم که باید رسانه‌های ملی ما به پاس احترام مردم همان اصطلاح سیزده به در را به کار ببرند. من یک جمله را از حضرت امام (ره) یاد گرفته‌ام که رأی، رأی مردم است. بنابراین اگر مردم می‌گویند سیزده به در، همه بگوییم سیزده به در.
اما چرا مردم علاقه‌مندند. حتی در سال‌های 1340 یا 1344 مردم خانه‌تکانی می‌کردند یا لباس نو می‌پوشیدند یا دیدوبازدید انجام می‌دادند. کاشتن سبزه هم داریم. سفره هفتسین نیز یک رسم و باور خیلی کهن است و به همین دلیل مردم آن را گرامی می‌دارند.
این باور وجود دارد و حتی در دایره‌المعارف ایرانیکا گفته شده که ریشه هفتسین کهن نیست و تاریخچه آن مبهم است.
- ما دنبال این نگردیم که منشأ آن در کجا بوده است ولی تا جایی که من می‌دانم سفره
هفتسین، نمادی برای فراوانی روییدنی‌ها و فرآورده‌های کشاورزی بوده است. من تا جایی که مطالعه کردم اطلاعات مستند نشان می‌دهد این قضیه به دوران میترائیسم برمی‌گردد.
سمیناری در شهر منچستر بریتانیا درباره میترائیسم برگزار شد و در آنجا منابعی راجع به سفره هفتسین و جشن‌های نوروز دیدم. در ایران و در زمان خسرو پرویز حدود 800 جشن برگزار می‌شده. البته دیدوبازدید نوروزی برای من خیلی مهم است.
بیشتر بخوانید:
ماجرای ابتلا به کرونا با ماهی قرمز شب عید
اقلامی مثل سیب و سنجد و سماق، از قبل وجود داشته و استفاده می‌شده. اما جامعه ایران چه نیازی داشته است که ماهی قرمز را به سفره هفتسین اضافه کرده است؟
-خیلی از اقوام ایرانی ماهی را از جوی آب نمی‌گرفتند. در گیلان مطالعاتی انجام شده بود که جای ماهی در آب روان بوده است. امروز می‌بینیم افرادی هستند که از طریق فروش ماهی می‌خواهند درآمد کسب کنند. من نمی‌خواهم بگویم این کار، یک کار ناپسندیده است ولی کار جالب و قشنگی نیست که ماهی قرمز را روی سفره هفتسین بگذاریم. سمبل‌ها و نمادهای سفره هفتسین، بیشتر جنبه روییدنی‌ها بوده است.
این صحبت مطرح است که در دهه‌های گذشته ماهی قرمز از چین وارد شده و به سفره هفتسین اضافه شده. چرا ماهی قرمز توانسته است سر سفره هفتسین ایرانی‌ها بیاید؟
- به هر حال نقل و انتقالات فرهنگی باعث شده این اتفاق رخ بدهد. در زمانی که جوان بودم تبلیغی در تلویزیون دیدم و آقایی وارد خانه شد و همسرش گفت چرا شش تا سین. شوهرش می‌گوید یک سین دیگر را برایت می‌آورم. یک کارتن را به داخل خانه می‌آورد که یک تلویزیون سونی بود. آن یک تبلیغات تلویزیونی بود. شما می‌توانید بنا به مقتضیات و شرایط خودتان، عناصری را اضافه کنید.
جامعه ایرانی آیا احساس نیاز می‌کرده است که این موجود و جاندار را در سفره هفتسین داشته باشد؟
استفاده از ماهی قرمز، جزو خلقیات ایرانیان نبوده است. من در این زمینه مطالعاتی در حد خودم انجام داده‌ام. ماهی قرمز در جامعه ایرانی وجود نداشته است. من به منابع مختلفی مراجعه کردم. در کتاب «نوروزنامه» خیام نیشابوری و کتاب «نوروز» آقای دکتر علی بلوکباشی و جشن نوروز آقای دکتر حسین آذران و کتاب «آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز» آقای دکتر محمود روح‌الامینی و کتاب‌های متعدد دیگر و چه در سفرنامه‌ها، چنین چیزی ندیدم که ماهی در سفره هفتسین بوده باشد. اگر ما امروز ماهی قرمز را در سفره هفتسین می‌بینیم، یک مقدار نسبت به ماهی بی‌انصافی شده است.
ماهی قرمز را گفته‌اند نماد سال نوی چینی است. چرا در آن جامعه از ماهی قرمز استفاده کرده‌اند؟
در بخشی از مغولستان و قبل از حمله مغول، موقعی که بچه متولد می‌شد یک تکه آهن را بالای سر او می‌گذاشتند که آل (موجود افسانه‌ای) سراغ بچه نیاید. ما نیز گاهی می‌بینیم که در ایران وقتی بچه متولد می‌شود یک تکه آهن یا قیچی بالای سر بچه می‌گذارند. باورها به فرهنگ‌های دیگر وارد می‌شود. این داد و ستدهای فرهنگی همیشه وجود داشته است. البته اینها چیزهایی نیست که ماندگار شود و در یک مقطع می‌آید. اما موضوع مهم، دیدوبازدیدها است.
در چه شهرهایی از ماهی قرمز استفاده نکرده‌اند؟
- در زمانی که نوروز بوده و رفته‌ام در آنجا ماهی قرمز ندیده‌ام. به خانه‌هایی رفته‌ام و اعتقادات این هفتسین را داشته‌اند ولی ماهی را سر سفره ندیدم. به شهرهای زیادی رفته‌ام. از دانشجویان خودم هم سؤال کرده‌ام. بدون پایه و اساس صحبت نمی‌کنم. شاید از هر 10 خانواده فرضاً 2 خانواده ماهی قرمز را سر سفره عید بگذارند. در صومعه‌سرا، من ماهی ندیدم. البته ممکن است فردی دیگر بگوید که ما ماهی قرمز سر سفره عید می‌گذاریم.
تعداد 80 میلیون قطعه ماهی قرمز در ایام نزدیک به عید نوروز تولید و فروخته می‌شود.
این سودجویی است. این‌که بخواهند رنگ و بوی هفتسین را تغییر بدهند بحثی دیگر است. اما تا جایی که من اطلاع دارم در فرهنگ ایرانی، ماهی قرمز در سفره هفتسین نبوده است.
چرا در آثار باستانی و حجاری‌هایی مثل دوران هخامنشی در پاسارگاد نقش ماهی را در کنار بدن انسان و گاو حجاری کردند؟
اینها بحث‌های اسطوره‌ای است. سیب، سبزه، سنجد، سماق، سیر، سرکه و سمنو، هفتسین هستند. فقط این اقلام جزو سفره هفتسین ایرانی بوده است.
با توجه به آثار و حجاری‌هایی که در دوره هخامنشی و جاهای دیگر وجود دارد آیا یک قرابت فرهنگی وجود داشته است که ایرانی، ماهی قرمز را سر سفره خودش پذیرفته است؟
شاید چرخش ماهی در ظرف آن، به‌نوعی بیانگر چرخش کره زمین باشد. ماهی هم می‌تواند نماد شادمانی در سر سفره باشد. این‌که رنگ ماهی قرمز باشد این یک بحث جدید است. کلاً دو موضوع در منابع موجود است. یکی این‌که در اسطوره‌ها، ماهی نماد شادمانی است. یکی هم این‌که آن چرخش، چرخش کره زمین را نشان می‌دهد.
بعضی اعتقاد دارند که ماهی قرمز یک رسم جوان است. شما فکر میکنید جامعه ایرانی همچنان هفتسین و ماهی قرمز را در عید نوروز حفظ خواهد کرد؟
همه چیز در حال تغییر است. نمی‌توان با یقین گفت که مثلاً در 20 سال آینده اوضاع چگونه خواهد بود ولی من می‌دانم و تا جایی که اطلاع دارم این سنت‌ها به‌سختی تغییر می‌کند. این سنت‌ها بخشی از زندگی مردم است. بنابراین هدیه نوروزی و عیدی دادن به مناسبت نوروز، یک رسم کهن بوده است. در کتاب‌های تاریخی، از پیشکش‌ها و بخشش‌های نوروزی در دوره قبل از اسلام و بعد از اسلام، در ایران وجود داشته است. رسم عیدی دادن در کتاب ابوریحان بیرونی مطرح شده. حتی در سفرنامه‌ها گردشگران خارجی، موضوع هدیه دادن مطرح شده است.
