رفته رفته به چهارشنبه آخر سال نزدیک می شویم و همه ما در ذهن‌هایمان منتظر برپایی جشن چهارشنبه سوری هستیم. ولی امسال با توجه به شرایط خاص و ویژه‌ای که برای جامعه جهانی و بخصوص در کشور عزیزمان ایران بوجود آمده است، و ویروس کرونا شیوع گسترده‌ای پیدا کرده است، حس و حال جشن چهارشنبه سوری و برگزاری آیین های گروهی این جشن باستانی ایران زمین نیز تحت شاع قرار گرفته است.
حتما شما هم این مدت چه در شبکه‌های اجتماعی و چه در رسانه‌های صوتی و تصویری با توصیه‌ها و کمپین‌های عدم حضور در اجتماع و ترجیحا حضور درخانه رو به رو شده‌اید.
از همین رو امسال انتظار می‌رود ماهیت جمعی – گروهی چهارشنبه سوری برای حفظ سلامتی خانواده و هموطنان عزیزمان لغو شوند و تا جای ممکن آیین‌های آن تنها با حضور افراد خانواده در کنار هم برگزار گردد. با این حال در این مطلب لست سکند قصد داریم شما را کمی بیشتر با تاریخچه و آیین‌های این جشن باستانی ایران زمین آشنا کنیم و از شما بار دیگر بخواهیم که چهارشنبه سوری امسال از حضور در اجتماعات بپرهیزید. پس ما را همراهی کنید.
در مورد پایه و اساس این رسوم سنتی ایرانیان تاریخ دقیقی وجود ندارد. ایرانیان باستان اعتقاد داشتند که نباید چرک و آلودگی سال کهنه را تحویل نوروز داد و از طرفی برای رفع آلودگی‌ها آب کافی وجود نداشته است، به همین دلیل به عنصر آتش روی آورده‌اند و چون آتش را مظهر و عامل پاکی می دانستند، با آتش زدن هیزم به از بین بردن لوازم غیر قابل استفاده و ضدعفونی کردن محل زندگی خود می‌پرداختند.
با توجه به اینکه روز چهارشنبه از نظر ایرانیان باستان نحس بود این مراسم را در آخرین چهارشنبه سال انجام می‌دادند. با ورود اسلام به ایران این مراسم همچنان پابرجا ماند، زیرا آتش در اسلام نیز جزء مطهرات است و هر چیز ناپاکی که در آتش بسوزد پاک و طاهر می‌شود. از طرفی اعراب هم چهارشنبه را نحس می‌دانند و نحسی این روز را با روشن کردن آتش رفع می‌کردند.
آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری
مهمترین رسم چهارشنبه سوری که روشن کردن آتش و شب زنده‌داری در کنار آتش هست را همه می‌دانیم. این مراسم معمولا خانوادگی برگزار می‌شود و افراد خانواد با جمع شدن در کنار یکدیگر این شب را گرامی می‌دارند. در گذشته در یکی از نقاط شهر آتش بزرگی روشن می‌کردند و تا هنگام طلوع آفتاب این آتش روشن می‌ماند.
از مهمترین آداب چهارشنبه سوری پریدن از روی آتش و خواندن سرودی با مضمون «زردی من از تو، سرخی تو از من» می‌باشد. این عبارت در حقیقت نوعی عبارت دعایی محسوب می‌شود که در آن از آتش خواسته می‌شود تا شادابی و گرمای خود را به مردم داده و در عوض بیماری، مشکلات و گرفتاری‌ها را از آنها بگیرد.
آیین‌هایی اضافه بر آیین اصلی چهارشنبه سوری
علاوه برافروختن آتش، آیین‌های مختلف دیگری نیز در بخش‌های گوناگون ایران در زمان این جشن انجام می‌شوند. برای نمونه، در تبریز، مردم به چهارشنبه‌بازار می‌روند که با چراغ و شمع، به‌طرز زیبایی چراغانی شده‌است.
هر خانواده یک آینه، دانه‌های اسفند، و یک کوزه برای سال نو خریداری می‌کنند. در برخی از بخش‌های ایران نیز روز بعد از چهارشنبه‌سوری، خانه‌تکانی آغاز می‌شود.مهمترین و مرسوم‌ترین آیین‌های مرتبط با چهارشنبه‌سوری چنین‌اند:
کوزه‌شکنی
در بیشتر شهرهای ایران پس از پریدن از روی آتش، کوزه‌ها را می‌شکستند. این آیین احتمالا به این دلیل بود که در گذشته مردم اعتقاد داشتند که بدیُمنی به درون کوزه می‌رود و شکستن آن باعث از بین رفتن بدیمنی می‌شود. در مناطق مختلف ایران تفاوت جزیی در اجرای مراسم وجود داشته است. برای نمونه در تهران داخل کوزه چند سکه هم انداخته می‌شده است.
تا همین اواخر مردم تهران در چهارشنبه سوری به نقاره‌خانه می‌رفتند و به همراه نواختن نقاره در ساعتی مشخص، کوزه‌هایشان را به زمین پرت می‌کردند. درمنطقه‌ی خراسان داخل کوزه مقداری زغال، نمک و سکه قرار می‌دادند و بعد از آن هر عضو خانواده با گرداندن کوزه به دور سر خود، هرگونه بدیمنی و اتفاق بد را به کوزه منتقل کرده و در نهایت آن را از بام خانه به کوچه پرتاب می‌کردند. در اراک و آشتیان دانه‌های جو در کوزه گذاشته می‌شود.
این سنت یک اصل بهداشتی داشته است. ظروف سفالین چون لعاب نداشتند خیلی زود آلوده می‌شدند و با توجه به اینکه قابل شستن و پاک کردن نبودند، بنابراین باید از بین می‌رفت.
ایرانیان قدیم باور داشتند که ظرف سفالین بیش از یک سال نباید در خانه بماند که این موضوع ریشه‌ی اصل بهداشتی بود که گفتیم. برای همین با پایان سال در شب چهارشنبه سوری ظروف سفالین در خانه را می‌شکستند. از طرف دیگر با این عمل کار سفالگران نیز رونق داشت.
قاشق‌زنی
این رسم که امروزه رو به فراموشی می‌رود، در گذشته یکی از مهمترین رسوم چهارشنبه سوری بوده است. در این رسم دختران و پسران جوان، چادری بر سر خود می‌کشند تا شناخته نشوند و به در خانه‌ی دوستان و همسایگان خود می‌رفتند.
صاحبخانه با شنیدن صدای قاشق که به کاسه می‌خورد به در خانه می‌آمد و داخل کاسه آنها آجیل چهارشنبه‌سوری، شیرینی، شکلات، نقل و گاها پول می‌ریختند.
سنت قاشق‌زنی احتمالا از باور زرتشتیان نشات گرفته است. در اوستا آمده است که پنج روز آخر سال تا روز پنجم فرودین اورمزد دوزخ را خالی می‌کند و ارواح رها می‌شوند.
ارواح نیک در رستاخیز آخر سال به میان زندگان برمی‌گردند و به شکل افرادی که رویشان پوشیده شده، به خانه بازماندگان سر می‌زنند و زندگان برای یادبود و برکت به آنان هدیه‌ای می‌دهند. قاشق زنی در واقع استفاده‌ی ارواح از زبان بدن به جای زبان گفتار است.
فال‌گوشی و گره‌گشایی
گره گشایی یا فال گوشی نیز از جمله مراسماتی هستند که ریشه ای باستانی داشته است. در این مراسم معمولا دختران جوان به نیت باز شدن بخت خود، دعا کرده و جواب نیت خود را با استفاده از تعبیر صحبت های افراد که از آن محل رد می شوند، می‌گرفته‌اند.
دود کردن اسپند و گرداندن آن به دور سر افراد نیز از جمله دیگر رسومی است که در این شب انجام می شود تا بدی ها را از افراد دور نمایند.
شاهنامه‌خوانی
شاهنامه خوانی و قصه گویی به دور آتش نیز از جمله دیگر رسومی است که در شب چهارشنبه سوری معمولا توسط بزرگان خانواده انجام می شود. در این میان نیز افرادی که دستی در هنر موسیقی دارند، معمولا با سازهای خود اقدام به هنرنمایی کرده و اشعاری نیز در وصف سال جدید و آمدن بهار نیز سروده و خوانده می شود.
این مورد که در جشن های دیگری نیز همچون آیین شب یلدا انجام می پذیرد، معمولا جزئی جدایی ناپذیر از مراسم‌های باستانی ایران زمین می باشد.
آجیل مشکل‌گشا
در گذشته بعد از پایان مراسم پریدن از آتش، اهل خانه دور هم جمع می‌شدند و آخرین دانه‌های نباتی مانند: تخمه هندوانه، تخمه کدو، پسته، فندق، بادام، نخود، تخمه خربزه، گندم و شاهدانه را که از زمستان باقی‌مانده بود، روی آتش بو داده و با نمک تبرک می‌کردند و می‌خوردند.
گذشتگان بر این باور بودند که هر کس از این معجون بخورد، نسبت به افراد دیگر مهربان‌تر می‌گردد و کینه از وی دور می‌گردد.
شال اندازی
آیین شال‌اندازی یکی دیگر از رسوم چهارشنبه سوری است که در بیشتر روستاها و شهرها رواج داشته و تاکنون نیز اعتبار خود را در شهرها و روستاهای همدان، زنجان، اراک و برخی نقاط دیگر حفظ کرده‌است.
جوانان چندین دستمال حریر و ابریشمی را به یکدیگر گره می‌زدند، با آن طنابی بلند درست می‌کردند و از راه پلکان خانه‌ها یا از روی دیوار، آن را از روزنه دودکش وارد خانه می‌کردند و یک سر آن را خود در بالای بام در دست می‌گرفتند، آنگاه با چند سرفه بلند صاحبخانه را متوجه ورودشان می‌ساختند. صاحبخانه‌ها که منتظر آویختن چنین شال‌هایی هستند، به محض مشاهده شال، در گوشه شال آجیل،شکلات یا پول قرار می‌دادند و آن را گره می‌زدند و با یک تکان ملایم اعلام می‌کردند که هدیه آماده است.
شال‌انداز شال را بالا می‌کشید. آنچه داخل شال قرار داشت به نوعی فال بود. برای نمونه اگر داخل شال شیرینی بوده، شیرینی نشانه شیرین کامی و شادمانی بوده است یا اگر داخل شال انار قرار می‌دادند نشانه‌ی کثرت اولاد بوده است. گردو نشانه‌ی طول عمر، بادام و فندق نشانه‌ی بردباری بوده است.
اما اگر سکه نقره قرار داشت به معنی سپیدبختی بوده است. زیرا در برخی نقاط این مراسم به نوعی خواستگاری غیر مستقیم بوده و در این مراسم پسری که قصد داشت با دختری ازدواج کند با این روش پاسخ خود را از دختر می‌گرفت.
بعضی از آیین‌های چهارشنبه سوری در مناطق مختلف ایران
شیراز
اَفروختن آتش در معابر و خانه‌ها، فال‌گوشی، اسپند دود کردن، نمک گرد سر گرداندن از جمله آیین‌های جشن چهارشنبه سوری در شیراز بوده است. هنگام اسفند دودکردن و نمک گرداندن، سرودهای مخصوصی وجود دارد که زنان می‌خوانند. در گذشته قلمرو چهارشنبه سوری در شیراز صحن بقعه حضرت شاه چراغ (ع) بوده‌است.
شهرهای کُردنشین
در شهرهای کردنشین ایران، عصر چهارشنبه سوری آتش در کوه‌ها افروخته می‌شود و دور آتش حلقه زده و دست به دست هم با خواندن آوازها و سرودهای ملی و باستانی خود، رقص کردی را اجرا می‌کنند و این روز را به رسم نیاکان خود پاس می‌دارند.
تبریز
آتش‌بازی و گره‌گشایی از قدیم معمول بوده‌است. آتش افروختن در این اواخر متداول شده‌است. در گذشته به جای آتش افروختن و پریدن از روی آن صبح روز چهارشنبه کودکان و جوانان از روی آب روان پریده و جمله «آتیل ماتیل چرشنبه بختیم آچیل چرشنبه» را می‌گفته‌اند. آجیل و میوه خشک از ضروریات است و خوردن آن ترک نمی‌شود، و اگر دوست یا مهمان و تازه‌واردی داشته باشند، حتماً شب چهارشنبه‌سوری آجیل خام و میوه خشک برای او نیز می‌فرستاده‌اند.
خراسان
در خراسان و شهر مشهد مردم در قدیم در شب چهارشنبه سوری هیزم آتش می‌زنند. نام این هیزم‌ها عبارت است از چرخه، خار و اسپند. اسپند دود کردن یا اسپند (اسفنج) به داخل آتش ریختن از آداب مردم خراسان در تمام جشن‌ها و مناسبت‌ها است. در داخل آتش اسپند نمک نیز می‌ریزند که حالت ترقه و انفجار دارد.
البته امروزه اکثر این آیین‌ها و سنت‌های چهارشنبه سوری به فراموشی سپرده شده است و به جای آن مردم به ترقه‌بازی و کارهای خطرناک روی آورده‌اند و این باعث ایجاد مخالفت‌های بسیاری برای اجرای چهارشنبه سوری شده است. شما در سال‌های گذشته چهارشنبه سوری را چگونه برگزار می‌کرده‌اید؟ امسال چه برنامه و فعالیت هایی را برای برگزار کردن این شب در خانه تدارک دیده اید؟
