به گزارش برترین‌ها : پوشاک و مد در هر دوره‌ای، فراتر از ظاهر می‌روند و معمولا از مباحث مورد علاقه پژوهشگرانند تا ابعاد مختلف زندگی آدم‌های آن نسل را استخراج کنند. پوشاک ارتباط تنگاتنگی با فرهنگ مردم دارد، اگر کمی دقیق شویم، حتی در دوره مدرنی که در آن زندگی می‌کنیم و همه یک شکل لباس می‌پوشیم، لباس‌های محلی در اقصی نقاط ایران، زبان فرهنگشان می‌شوند و تا حدودی به ما می‌گویند چه در دل فرهنگشان دارند. بنابراین، اگر با شواهد تاریخی، سر از مد و پوشاک مردم یک دوره دربیاوریم، تا حدودی می‌توانیم احوالات فرهنگیشان هم بیان کنیم.
اگر سری به عکسخانه کاخ گلستان بزنید، حتما لباس‌ها و تیپ زنان قاجاری توجهتان را جلب می‌کند. در این متن قصد داریم مروری بر پوشاک زنان قاجاری بیندازیم.
چرا تیپ قاجاریان در عکسخانه به چشم می‌آید؟
از میان دوره‌های تاریخی، عصر قاجار بین مردم خیلی به چشم می‌آید و معمولا نقل مجالس می‌شود! شاید به این دلیل باشد که از دوره‌های قبل‌تر عکس نداریم تا به این شکاف زمانی بین خودمان و آن‌ها بخندیم یا شاید هم به چشم آمدنش به دلیل گل درشتِ مدرنیته‌ای باشد که ناصرالدین‌شاه به ایران آورد! امّا این مسئله را نباید انکار کرد که وقتی مد و سبک پوشش بعد از مدتی عوض می‌شود، قبلی‌ها را، چون درک نمی‌کنیم، باعث تمسخرمان می‌شوند؛ این را در مانتو‌های اپل‌دار و شلوار‌های پلیسه‌دار دهه ۵۰ و ۶۰ که سال‌هاست ازشان می‌گذرد هم می‌شود حس کرد، چه برسد به صد‌ها سال قبل‌تر که طرز تفکر‌ها با نسل الان، کاملا متفاوت بود.
در این مطلب می‌خواهیم کمی درباره مد و پوشاک قاجاری و تغییراتی که ناصرالدین شاه ایجاد کرد، صحبت کنیم! احتمالا با خواندش، اگر دوباره سری به بخش عکسخانه کاخ گلستان بزنید و عکس زنان قاجاری را ببینید، سوالاتتان تا حدودی برطرف شده باشد.
آیا لباس‌های زنان دربار با مردم عادی فرق داشت؟
از گذشته‌ها، آنچه سند و مدرک برایمان به جا مانده، بیشتر مربوط به درباریان می‌شود. مثلا همین عکس‌های قاجاری را در نظر بگیرید که از زنان دربار گرفته شده. بنابراین، عمده اطلاعاتمان از دربار و خانواده شاهی است تا مردم معمولی.
اما گفته شده در زمان قاجار، زنان دربار، الگویی برای زنان معمولی جامعه به حساب می‌آمدند. یعنی وقتی سبکی از پوشاک بین زنان دربار مد می‌شده، بعد از مدّتی میان مردم عادی هم رایج می‌شده است. مثلا، وقتی پادشاهان قاجاری به اروپا سفر می‌کردند و سبک خاصی از لباس را میان زنانشان رواج می‌دادند، بعد از مدّتی در عموم جامعه گسترش پیدا می‌کرد.
زنان در دوره قاجار چه می‌پوشیدند؟
زنان در دوره قاجار، عموما مذهبی محسوب میشدند و پایبند شرعیات بودند. در سفرنامه‌های جهانگردانی که در این دوره به ایران آمدند هم اگر نگاه کنیم، می‌بینیم زنان عادی، عموما چادر سر می‌کنند و به حفظ حجابشان پایبند هستند؛ بنابراین از این عصر، لباس‌های گشاد و بلند انتظار می‌رود که حجاب زنان را حفظ کند.
امّا علاوه بر مذهب، وضعیت اقتصادی، فرهنگ و سیاست جامعه هم تعیین پوشاک موثر بوده که پرداختن به آن از حوصله متن خارج است. آنچه مقالات به ما می‌گویند این است که پوشش زنان قاجاری از چند جزء تشکیل می‌شده که عبارتند از:
شلیته (تُنبان)
معمولا بلند و ضخیم بوده و پف زیادی هم داشته است.
پیراهن
عمدتا با پارچه نازک دوخته میشد و ابتدای پادشاهی قاجاریان، تزیینات بیشتری داشت.
آرخالق
پوشش بالاتنه که آستین‌هایی چسبان و سردستش مثلثی‌شکل بود که به آن «سنبوسه» می‌گفتند. ارخالق علاوه بر پوشش، به خاطر تزییناتش، جنبه زیبایی هم داشت.
پوشش سر
از «سربند» گاهی برای جلوگیری از شپش استفاده می‌کردند. همچنین پوشش توری همراه با کلاهک و عرقچین‌هایی که تزیین داشتند هم استفاده می‌کردند.
چادر
پوشش چادر برای بیرون استفاده میشد. زنان ایرانی از سال‌ها قبل‌تر چادر را به شکل‌های مختلف استفاده می‌کردند، اما در دوره قاجار شکل ساده‌تری به خودش گرفت و فقط دور آن نواردوزی میشد.
روبنده
روبنده پوشش دیگری بود که هنگام بیرون رفتن از منزل استفاده میشد و معمولا با یک پارچه کتانی برای جلوی صورت دوخته میشد.
چاقچور
اگر چه در حال حاضر از چاقچور استفاده نمی‌شود، امّا اصطلاح چادرچاقچور به گوش ما هم رسیده. چاقچور هم شلوار گشاد و چین‌داری بوده که هنگام بیرون آمدن از خانه می‌پوشیدند.
مواردی که نام برده شد، از متداول‌ترین اجزای لباس زنان در دوره قاجار بودند که با تزیینات خاص و طراحی آن زمان، دوخته میشدند. در واقع، مد آن روزگار، این سبک لباس پوشیدن بوده است. علاوه بر عکس‌های عکسخانه، در کاخ ابیض هم نمونه‌هایی از این لباس‌ها را می‌توانید از نزدیک ببینید.
ناصرالدین شاه چه تأثیری بر مد گذاشت؟
در تاریخ قاجاریان حرف از ناصرالدین‌شاه زیاد به میان می‌آید. یک علتش این است که سفر‌های فراوان به اروپا از دوره او شروع می‌شود و این سفر‌ها نقش موثری در تغییر فرهنگ ایران بازی می‌کنند؛ زیرا پادشاه شیفته اروپا و کشور‌های دیگر می‌شود و تصور می‌کند دلیل پیشرفت اروپا، ظاهرشان است؛ بنابراین سعی می‌کند آن ظاهر را در ایران پیاده کند. یکی از آن ظواهر، پوشش زنان است. از این جهت، سعی می‌کند میان زنان خودش مد تازه‌ای جایگزین کند.
به تأثیر از همین تفکر، لباس زنان تنگ و کوتاه می‌شود. البته زنان عادی و کُلفَت‌ها خیلی پیرو مد جدیدی که پادشاه آورد، نبودند و از همین جهت در آن دوره تفاوت لباس‌ها، نشان می‌دهد کدام‌یک جزو زنان دربارند و چه کسانی افراد عادی.
اگر بخواهیم نمونه‌ای بیان کنیم، ناصرالدین شاه با دیدن باله روسی دستور می‌دهد دامن‌هایی شبیه بالرین‌ها برای زنان دربار دوخته شود. خیاطان هم سعی می‌کنند شلیته زنان را کمی شبیه به دامن بالرین‌ها کنند! تصور کنید چه می‌تواند از آب دربیاید؟
بنابراین این روحیه تجدد طلبی ناصرالدین شاه باعث ایجاد تغییراتی در لباس زنان قاجاری شد که بعد از مدتی به مردم عادی هم تا حدودی راه پیدا کرد. شاید چیزی که با دیدن تیپ قاجاریان باعث خنده ما می‌شود، این تناقض عجیبی است که بین سنت و مدرنیته بین آن‌ها مشاهده می‌شود. ولی، پیش از هر قضاوتی برای عمیق‌تر شدن و دقیق‌تر نگریستن، نیاز به اطلاعات و پژوهش‌های بیشتری داریم.
این بار که به کاخ موزه گلستان رفتید، حتما سری به عکسخانه (زیرزمین عمارت بادگیر) و همچنین کاخ ابیض بزنید و عمیق‌تر به آنچه در این مقاله خواندید، فکر کنید.
