جواهر سنگ ها در بسیاری از محیط های زمین تشکیل می شوند. در این بخش به بررسی متداول ترین و مهم ترین محیط های تشکیل این سنگ ها و نیز فرایند های مربوط به آن می پردازیم.
در ابتدا باید محل پیدایش جواهر سنگ و مکان تشکیل آن همچون فلز طلا، تمایز قائل شویم. غالباً اکثر جواهر سنگ ها در زیر سطح زمین تشکیل، برخی براثر معدن کاری و بعضی دیگر بر اثر فرایند های زمینی (مانند گسلش، چین خوردگی، بالا آمدگی در مقیاس وسیع ، ولکانیم) به سطح زمین آورده می شوند. این فرایند ها قادرند سنگ ها را از اعماق بیش از ۴۰۰ کیلومتر در زیر زمین بر سطح آن بیاورند.
محیط های شکل گیری:
۱ – آب ها با کانی ها واکنش می دهند و آنها را در خود حل می کنند. قابلیت نگهداری عناصر کانیها بوسیله این محلولها بستگی به شرایط فیزیکی دارد. چنانچه شرایط فیزیکی تغییر کند (برای مثال محلول سرد یا بخار شود ) این کانیها ته نشین می شوند. نوع کانی تشکیل شده بستگی به نوع عناصر حل شده در آب دارد، چنانچه واکنش آب با سنگ های غنی از سلیس صورت گرفته باشد، به عنوان مثال ماسه سنگ ها، کانی غنی از سلیس ایجاد می شود. از این گروه می توان به سنگ های آمیتیست، عقیق و اوپال که در میان آنها تنها اوپال غیر بلوری است، اشاره کرد. چنانچه آب با سنگ های غنی از مس واکنش دهد، کانی های مسی تشکیل می شوند . در این دسته سنگ های مالاکیت و آزوریت یا فیروزه، وجود دارند.
۲- نحوه شکل گیری کانی های ناشی از فرایند هیدروترمال متفاوت از کانی هایی است که بر اثر واکنش های صورت گرفته در آب های نزدیک سطح زمین ایجاد می شوند.زمانی که محلول های حاوی آب باران و یا آب های ناشی از سرد شدن توده های ماگما فضاهای خالی مثل ترک ها را پر می کنند جواهر سنگ ها همچون طلا در آنها تبلور پیدا می کنند. شکل گیری کانی هایی مانند بریل برای نمونه زمرد ، تورمالین نیاز به عناصر غیر عادی دارد.
۳- پگماتیت ها عموماً توده های ماگمایی هستند. زمانی که این ماگمای غنی از آب (و نیز غنی از سیلیس و عناصر غیر عادی) در مراحل انتهایی شکل گیری بیرون میزند، جامد شده و به شکل پگماتیت در می آید. آب زیاد در ماگما موجب می شود بلورها سریع رشد کند. لذا بلورهای پگماتیت اغلب بزرگ ترمی باشند. البته این امر برای نمونه های جواهر سنگ از اهمیت زیادی برخوردار است.
۴- برخی از این نوع سنگ ها در ماگماها یا حباب های گازی (چاله ها) در سنگ های آتشفشانی متبلور می شوند. مانند: زیرکون، توپاز، یاقوت و … .
۵- جواهر سنگ های متامورفیک بر اثر گرما، فشار و واکنش با محلول ها تغییر شکل پیدا می کنند. محیط های متامورفیکی بسیاری وجود دارند. از کانیهای تشکیل شده در این محیط ، می توان ژادئیت یا ژاد را نام برد. در موارد بسیار نادر ممکن است دما در سنگهای متامورفیکی به قدری بالا باشد که منجر به تشکیل الماس شود.
۶ –سنگ های متامورفی منطقه ای شامل بسیاری از سنگهایی می شود که بر اثر افزایش دما و فشار ،دفن شده و تغییر شکل پیدا کرده اند. کانی هایی که در این جواهر سنگها یافت می شوند شامل گارنت و کوردیریت هستند.
۷- جواهر سنگ های تشکیل یافته در جبه. فراوان ترین کانی جبه بالایی اولیوین (پریدوت) است.
