به‌قلم : یوسف فرهنگی لکی
مسئله چندهمسری در ادیان و فرهنگ‌ها، قوانین و اجتماعات بشری مختلف، اشکال و نمودها، حقوق و تکالیف متنوعی دارد. در برخی از ادیان و فرهنگ‌ها، چندهمسری به‌عنوان یک عرف مقبول افتاده و در برخی دیگر از قباحت و ممنوعیت خاصی برخوردار است.
بر همین مبنا نظام‌های حقوقی کشورهای مختلف، قوانین خاصی را در رابطه با ازدواج و طلاق و مسئله چندهمسری وضع کرده‌اند. در یک حالت کلی این امر، بیشتر مربوط به جنبه‌های دینی و تا حدودی عرفی وابسته است و بیشتر باید از این منظر، مسئله را کندوکاو کرد. اما نکته حائز اهمیت در برخورد با مسئله چندهمسری، این است که گاهی اقتضائات زمانی و مکانی در خصوص موضوع یادشده، نادیده گرفته می‌شود.
اگرچه در طول تاریخ خوانده‌ایم که برخی از بزرگان دینی دارای چند همسر بوده‌اند و گاهی برای توجیه امر، شواهد تاریخی می‌آوریم، لکن بسترهای زمانی و مکانی موضوع را نادیده می‌گیریم که این امر سبب می‌شود در محاسبات اجتماعی دچار اختلال شویم. از سوی دیگر اگر به دلایل ازدواج‌های متعدد برخی از بزرگان دینی نگاهی داشته باشیم، خواهیم دید که زاویه نگرش این بزرگان به ازدواج مقوله یا مقولات دیگری بوده است و حتی مسائل و چالش‌های آن جوامع با جوامع امروزی، فاصله بسیار زیادی دارد.
کلام مشروط خداوند
نگرش دین اسلام به موضوع ازدواج و مسئله چندهمسری، یک نگاه شفاف است. در دین اسلام چندهمسری برای مردان ممنوعیت ندارد اما شیوه، حقوق و ظرافت‌های روابط زناشویی نیز دارای الگوهای خاصی است که باید از سوی پیروان این دین مراعات شود. صریح‌ترین آیه در رابطه با تعدد زوجات در قرآن آیه سوم سوره مبارکه نسا است: «وَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُواْ فِی الْیَتَامَى فَانکِحُواْ مَا طَابَ لَکُم مِّنَ النِّسَاء مَثْنَى وَثُلاَثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُواْ فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ ذَلِکَ أَدْنَى أَلاَّ تَعُولُواْ/ و اگر در اجراى عدالت میان دختران یتیم بیمناکید هر چه از زنان [دیگر] که شما را پسند افتاد دو دو، سه سه، چهار چهار، به زنى گیرید. پس اگر بیم دارید که به عدالت رفتار نکنید به یک [زن آزاد] یا به آنچه [از کنیزان] مالک شده‌اید [اکتفا کنید] این [خوددارى] نزدیک‌تر است تا به ستم گرایید. [و بیهوده عیالوار گردید].» شرطی که خداوند متعال برای تعدد زوجات گذاشته، «عدالت» است و اکثر مفسرین و صاحب‌نظران روی شرط عدالت مباحث گسترده‌ای داشته‌اند که حتی برخی شرط رعایت عدالت را نزدیک به محال دانسته‌اند و از این روی تعدد زوجات را جایز ندانسته و برخی نیز این امر با ملاحظات بسیار زیادی، مد نظر قرار داده‌اند.
چندهمسری قبل از اسلام
یکی از نکاتی که در خصوص تعدد زوجات در اسلام وجود دارد این است که عده‌ای تعدد زوجات را به اسلام نسبت می‌دهند در حالی‌که چنین مسئله‌ای قبل از ظهور اسلام در بین اقوام و خصوصاً اعراب ریشه داشته است و علاوه‌بر اینکه چندهمسری رواج زیادی داشته، بلکه از هیچ قاعده و قانونی نیز برخوردار نبوده و حتی برخی از اعراب حرمسرا داشتند و زنان حق بهره‌مندی از ارث و میراث را نداشتند. در چنین شرایطی اسلام سعی داشته است که مسئله تعدد زوجات را قانون‌مند کند و از سوی دیگر با به‌رسمیت شناختن جایگاه زن و اعطای حق ارث، خواسته است از شدت رفتارهای ناهنجار علیه زنان را بکاهد. در واقع چندهمسری امری است که در بین اقوام و ملل مختلف، بالاخص میان اعراب جاهلیت رواج داشته و با آمدن اسلام از بی‌قیدوبندی خارج شده و در چارچوبی قانون‌مند متبلور شد که نتیجه آن عزت و آرامش زن از یک طرف و استحکام و پایداری روابط زناشویی از طرف دیگر است. بر اساس تصریح قرآن کریم برقراری عدالت بین همسران امری ضروری است که پیامبر با خلق عظیمی که داشت توانست زنان متعدد از قبائل مختلف را به عقد خویش درآورد بدون اینکه کمترین حقی از کسی ضایع شود.
نظر رهبر انقلاب در مورد تعدد زوجات
سال گذشته بود که فتوایی منتسب به رهبری در کانال‌ها منتشر شد که مدعی بود حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تعدد زوجات را در شرایط فعلی جامعه مستحب می‌دانند. اما بنا بر آنچه در رسانه‌ها منتشر شده مدتی پیش در جمعی با حضور رهبری، یکی از حضار از ایشان درباره صحت این فتوا سؤال می‌پرسد. آیت‌الله خامنه‌ای با شنیدن این مطلب برافروخته شده و متعجب گفته‌اند که اصلاً بنده چنین فتوایی ندارم و اصلاً چنین چیزی را قبول ندارم؛ چه کسی این را گفته است؟ آقایان حتی به شوخی هم نباید درباره تعدد زوجات حرف بزنند، که باعث دلسردی خانم‌ها می‌شود. جالب آنکه رهبر انقلاب این نظر را در محل کارشان هم اجرایی کردند و هشدار داده‌اند که افراد شاغل در بیت رهبری اگر همسر دوم اختیار کنند، اخراج می‌شوند. چنین تفکری از سوی فردی که می‌تواند به‌صورتی عمیق در رابطه با مسائل دینی تطور کند و اظهار نظر داشته باشد، نشان می‌دهد که با وجود جایز بودن تعدد زوجات، این عمل دارای استحباب نیست. فتوای آیت‌الله العظمی خامنه‌ای مبنی بر جواز تعدد زوجات و نفی استحباب تعدد زوجات دارای پشتوانه استدلالی عمیق و قوی فقهی و دارای اعتبار بسیار قوی در میان محققین از فقهای بزرگ متقدم و علمای معاصر است.
فاقد استحباب و دارای کراهت!
نکته در خور توجه در باب تعدد زوجات در میان علمای بزرگ شیعه این است که برخی علاوه‌بر اینکه تعدد زوجات را امری دارای استحباب ندانسته‌اند، بلکه برخی از بزرگان و عالمان شیعه، پا را فراتر گذاشته و این امر را مکروه نیز اعلام کرده‌اند. به‌عنوان مثال مرحوم اشتهاردی اعتقاد دارد: «... تمام مطالبی که تا الان طرح شد در مورد اصل جواز تعدد زوجات بود، لکن در مورد استحباب آن، اولاً ما روایتی که دال بر این مطلب باشد پیدا نکردیم و ثانیاً تمسک به آیه نیز محل اشکال و ایراد است... بلکه می‌توان ادعای «کراهت» تعدد زوجات را نیز مطرح نمود، زیرا این کار زن‌ها را در معرض دشمنی با هم قرار داده و هم‌چنین مرد را در معرض ترک قسط و عدل قرار می‌دهد.» از سوی دیگر اگر بسترهای زمانی و مکانی دوره نزول آیه سوم سوره مبارکه نسا را در نظر بگیریم، استنباط خواهیم کرد که اسلام به‌شدت مانع از ناهنجاری و بی‌قیدوبندی در رابطه با تعدد زوجات بوده است چرا که اعراب دوران پیش از اسلام، زنان را به‌عنوان یک شیء منظور می‌کردند و اساساً به‌دنبال زندگی مشترک نبودند بلکه بیشتر سعی می‌کردند از طریق تعدد زوجات قدرت، ثروت و شهرت خود را به نمایش بگذارند.
جواز یهودیت برای چندهمسری
قبل از اسلام رسم تعدد زوجات در میان تمامی ادیان الهی موجود در آن روزگار به جز مسیحیت وجود داشت. در کتاب مقدس تورات یهودیان چندزنی را به‌رسمیت شناخته و آورده است که انبیای بزرگ الهی همانند حضرت ابراهیم و حضرت یعقوب و حضرت موسی و حضرت داود زنان متعدد داشتند و در خصوص حضرت داود کتاب مقدس اسامی ۹ نفر از زنان او را نام می‌برد. کتاب تلمود یهودیان نیز چند زنی را مجاز دانسته است. آقای وستر مارک می‌گوید: «در تلمود برای تعدد زوجات حدی معین نشده، ولی سفارش کرده است در صورتی که مردی اقدام به چنین عملی کند، باید بتواند آن‌ها را به درستی تأمین کند و فرد عادی بهتر است چهار زن و افراد عالی‌مقام هشت زن بگیرند، اما اذعان دارند که خداوند برای آن حدی قرار نداده است و در عمل نیز این کار میان یهودیان مرسوم بوده است. امروزه علی‌رغم فتوای خاخام «جرشوم» به تحریم چندزنی باز کثیری از ساکنین رژیم صهیونیستی (فرقه قرائیین) اقدام به چندزنی می‌کنند، لکن شروطی مثل وسعت مالی مرد یا عقیمی یا دیوانه بودن زن اول و رعایت عدالت بین زنان را قائل می‌شوند. علاوه‌بر دین یهود، در دین زرتشت و بعضی ملل دیگر این رسم وجود داشت.
استدلالی سطحی
در هر صورت و با وجود اینکه برخی از ادیان الهی مجوزی برای چندهمسری داده‌اند اما در هیچ‌یک از ادیان، روی مسئله چندهمسری تاکید نشده است. عموماً استدلال موافقان پدیده چندهمسری، به برهم خوردن توازن جمعیتی و پیشی گرفتن جمعیت دختران مجرد از پسران مجرد مربوط می‌شود و چنین مفروض است که با ترویج چندهمسری، تعداد دختران مجرد کاسته می‌شود. اما سؤال اساسی این است که آیا آنان که دارای چند همسر هستند، با این هدف اقدام به ازدواج‌های بعدی کرده‌اند یا نیت و نیات آن‌ها فاقد چنین استدلالی بوده است؟ از سوی دیگر برخی از افراد صاحب‌نظر در زمینه مسائل اجتماعی تاکید دارند به‌جای ترویج پدیده چندهمسری، بهتر است که زمینه‌های ازدواج آسان، معقول و منطقی جوانان مجرد فراهم شود تا از این طریق آمار رفتارهای ناهنجار جنسی در جامعه کمتر شود.
هم‌چنین به‌نظر می‌رسد اگر سیاست‌گذاران کشور بتوانند با اتخاذ رویکردهای مطلوبی مانع از فروپاشی بنیان خانواده به‌وسیله طلاق شوند، طبیعی است که شاهد فروکش کردن آمار آسیب‌های اجتماعی در درازمدت خواهیم بود. البته همه این رویکردها نیازمند آموزش‌های اجتماعی صحیح و خانواده‌محور است.
جواز یهودیت برای چندهمسری
مسیحیت تنها دینی است که مردم را به عدم ازدواج تشویق می‌کند و آن را به‌عنوان دلیل اصلاح و تزکیه و رشد ایمانی معرفی می‌کند.
چنان‌که پولس گفته است: «اصل بر این است که مردم خود را از ازدواج منع کنند و تنها در حالات ضرورت از آن استفاده کنند و نیکو است که هیچ مردی هیچ زنی را لمس نکند و به‌خاطر ضرورت می‌شود که ازدواج کرد.» ولی این قانون مسیحیت زیاد دوام نداشت، زیرا موجب عدم رغبت مردم به آیین مسیحیت شده بود، و بعد از مدتی آن را لغو کردند؛ تا جایی‌که بعضی از مسیحیان تعدد زوجات را واجب دانستند؛ در سال ۱۳۵۱ م «لا معمدانیان» مونس‌تر به‌صراحت فریاد برداشتند که هر مسیحی باید چند همسر داشته باشد و «مورومون‌ها» تعدد زوجات را نظام الهی مقدس دانستند. «جان میلتون» که یکی از بارزترین مدافعان تعدد زوجات به‌حساب می‌آید در رساله‌ای به‌نام «تحقیق درباره فلسفه مسیحیت» مدارک مختلفی از کتاب مقدس در زمینه دفاع از این عمل بیان کرده است. دین مسیحیت معاصر در آفریقا به نظام تعدد زوجات اعتراف کرده است چون به این نتیجه رسیده بودند که منع آن مانع داخل شدن آفریقایی‌ها به مسیحیت می‌شود، لذا فریاد زدند که تعدد زوجات به‌صورت غیر محدود مباح است.
زوال مردان بودایی با چندهمسری
در مذهب بودایی ازدواج جنبه مذهبی ندارد و یک رابطه کاملاً عرفی محسوب می‌شود که راهبان در آن مشارکتی ندارند. البته در برخی فرقه‌های بودایی پیوند ازدواج توسط راهبان بسته می‌شود اما شرایط مذهبی برای آن وجود ندارد. شکل ازدواج نیز در بین جوامع بودایی هر منطقه متفاوت است. در نتیجه موضع خاصی در مورد چندهمسری در مذهب بودایی وجود ندارد اما در برخی متن‌های بودایی عباراتی آمده که به‌نظر می‌رسد چندهمسری را نامطلوب می‌دانند مثلاً در پراباوا سوتا آمده است: «مردی که به یک زن قانع نشود و به‌دنبال زنان دیگر باشد در مسیر زوال گام برمی‌دارد». به‌همین دلیل برخی نویسندگان نتیجه گرفته‌اند که مذهب بودایی چندهمسری را نمی‌پذیرد یا برخی گفته‌اند این مذهب با چندهمسری مخالف نیست اما آن را شکل مطلوبی از ازدواج نمی‌داند. با این حال چندشوهری و چندزنی در تبت هیچ‌گاه رابطه نامطلوبی به‌حساب نمی‌آمده و در حال حاضر نیز چندشوهری بیش از هرجای دیگر دنیا در تبت رواج دارد. در برمه هنوز هم قانونی است و در سریلانکا هم در گذشته چندزنی وجود داشت اما رایج نبود. در متن‌های مقدس هندوها نمونه‌هایی از چندزنی و چندشوهری شخصیت‌های اساطیری دیده می‌شود اما در دوره‌های پساودایی چندهمسری در بین هندوها تا حدودی امری غیراخلاقی محسوب می‌شود.
ممنوعیت چندهمسری در ترکیه
در حقوق کشور ترکیه، به‌عنوان یک کشور مسلمان، چندهمسری قانونی نیست و ترکیه اولین کشور مسلمانی است که چندهمسری را ممنوع اعلام کرد که البته این ممنوعیت مبنای دینی نداشته و عموماً مبنای آن تئوری‌های سکولار بوده است. بر اساس بند اول ماده 112 حقوق مدنی کشور ترکیه، «چنان‌چه یکی از طرفین (اعم از زن و مرد) در زمان اجرای مراسم نکاح، متأهل باشند، ازدواج مذکور محکوم به بطلان است.» هم‌چنین بر اساس بند دوم ماده مذکور «چنان‌چه هر یک از طرفین در زمان اجرای عقد نکاح مجنون یا غیرممیز باشند، عقد باطل است.» بنابراین بر اساس قانون مدنی ترکیه، چندهمسری مجاز شمرده نشده است و زن و مردی که بدون توجه به قانون با دیگری نیز ازدواج کند، عقدش باطل و فاقد هرگونه اثر حقوقی است. هم‌چنین ازدواج با غیرممیز یا مجنون باطل شمرده شده است. البته قانون تک‌همسری در بخش‌هایی از نقاط ترکیه رعایت نمی‌شود. چراکه از نظر آنان صیغه شرعی برای صحت عقد نکاح کفایت می‌کند و برای انجام آن به امام جماعت محل مراجعه می‌شود که به این نوع ازدواج، «نکاح امام» می‌گویند. اغلب مردم ترکیه برای انجام عقد ابتدا نزد امام می‌روند و بعد از آن برای ثبت ازدواج به مأمور رسمی ازدواج مراجعه می‌کنند.
در آمریکا چه می‌گذرد؟
چندهمسری در برخی از ایالت‌های آمریکا غیرقانونی است اما فرقه‌ای در مسیحیت با عنوان مورمون‌ها وجود دارد که چندهمسری را جایز می‌داند. چندهمسری (که مورمن‌ها در قرن نوزدهم به آن ازدواج جمعی می‌گفتند و بنیادگرایان مورمن کنونی قائل به چندهمسری به آن اصل می‌گویند) به‌مدت بیش از نیمی از قرن نوزدهم از تعلیمات رهبران کلیسای عیسی مسیح قدیسان آخرالزمان بود و از ۱۸۵۲ تا ۱۸۹۰ اقلیتی از خانواده‌ها آن را به اجرا درمی‌آوردند. اجرای چندهمسری توسط این کلیسا به‌شدت جدل‌برانگیز بوده است. حزب جمهوری‌خواه زمانی در پلتفرم خود برده‌داری و چندهمسری را از آثار دوقلوی بربریت دانسته بود. اجرای خصوصی چندهمسری یا به‌طور دقیق‌تر چندزنی را جوزف اسمیت بنیانگذار آن آغاز کرد. اجرای عمومی چندهمسری توسط کلیسا در ۱۸۵۲ توسط رئیس وقت آن بریگم یانگ اعلام شد.
به‌رغم غیرقانونی بودن چندهمسری در برخی از ایالت‌های آمریکا، چند سال پیش وجود یک خانواده چندهمسری در ایالت یوتای آمریکا خبرساز شد. فردی به‌نام «بردی ویلیامز» از اهالی شهر سالت لیک در این ایالت دارای پنج همسر و 24 فرزند بود. به‌دلیل غیرقانونی بودن چندهمسری در ایالت یوتا، آقای ویلیامز و خانواده‌اش مجبور شدند پس از حاضر شدن در یک برنامه تلویزیونی که منجر به تعقیب قضایی آن‌ها شد، به نوادا فرار کنند!
نیم میلیون عربستانی چندهمسره
چندهمسری در عربستان قانونی است و مردان می‌توانند حداکثر با چهار زن ازدواج کنند. مرکز آمار عربستان در اواخر سال ۲۰۱۶ گزارش مفصلی درباره زنان و مردان عربستان منتشر کرد. در این گزارش آمده تعداد مردانی که بیش از یک زن دارند، به نیم میلیون می‌رسد و سن این مردان بین ۴۵ تا ۵۴ است. نکته جالب در خصوص چندهمسری در عربستان به دو سال پیش برمی‌گردد که یک کمپین عجیب از سوی برخی از زنان در حمایت از چندهمسری به‌راه افتاد و این امر در توئیتر به‌شدت مورد بحث قرار گرفت. در توئیتر کارزاری تحت عنوان «می‌خواهیم چندهمسری اجباری باشد» (#نطالب_بالتعدد_یکون_اجباری) در عربستان به‌راه افتاد. زنان عربستان در این کمپین جنجالی به مردان سفارش کردند با بیش از یک زن ازدواج کنند.
این کارزار در اصل با هدف مبارزه با مجرد ماندن زنان راه‌اندازی شده و در آن کاربران زن از مردان می‌خواهند در قبال مشکل مجرد ماندن زنان مسئولیت‌پذیر باشند.
بسیاری از روحانیون عربستان در این کارزار توئیتری شرکت کرده و جوانان را به درک زنان و ازدواج با دو زن یا بیشتر تشویق کردند. برخی از کاربران شرکت‌کننده در این کارزار، از ایده چندهمسری انتقاد کردند. آن‌ها اعتقاد داشتند چندهمسری بسیاری از خانواده‌های خوشبخت را نابود می‌کند.
