ركسانا خوشابی؛ كارشناس ارشد مشاوره
نمی‌دانم شما هم فیلم‌های قدیمی می‌بینید یا نه؟ فیلم‌هایی كه در آنها پادشاهان بزرگ، امپراتوران یا فرماندهانی مقتدر كشورگشایی‌های بسیاری داشتند، اما به خاطر زیاده‌خواهی، پول و طلای بیشتر یا به خاطر عشق یك زن، یك شبه پادشاهی و حتی جان خود را از كف داده‌اند.
حتی فرمانروایانی بوده‌اند كه به دلیل كمی غفلت و ناهشیاری، سرزمین خود را فدا كرده‌اند و البته، پادشاهی كه نتواند خود و امیال خود را مهار كند، چگونه می‌تواند از عهده اداره یك سرزمین برآید یا بر اقلیم‌های دیگر غلبه كند؟
داستان این پادشاهان، داستان انسانی است كه تخت پادشاهی آسمانی‌اش را تسلیم نفس خود می‌كند؛ نفسی كه تسلط بر آن كلید تسلط بر همه چیز است.
اما از نفس، زیاد گفته و شنیده‌ایم. اینكه نفس، جوهری است لطیف كه انواع مختلفی دارد. برخی می‌گویند بر سه نوع است: اماره، لوامه و مطمئنه و در برخی دیدگاه‌ها آمده كه هفت نوع نفس وجود دارد، به نام نامیه، نباتیه، هستیه، یوانیه، ناطقه، قدسیه و الهیه. در این میان عده‌ای هم معتقدند قرآن و روایات، نظر به حالات نفس دارند و مراتب و درجات نفس را بازگو می‌كنند نه آنكه واقعا انسان دارای چندین نفس و روح باشد.
اما تقریبا همه صاحب‌نظران معتقدند كه شفای نفس، مقدمه كمال و رشد انسان است و تا زمانی كه حجاب‌ها، چهره جان را پوشانده‌اند، روزنه‌ای برای نفوذ فیض و بركات خداوند، درون ایشان وجود ندارد. به همین دلیل لازم است پیش از هر كار دیگری، به اصلاح نفس خود اقدام كنیم.
با آنكه علمای طریقت، منازل زیادی را برای اصلاح نفس قائل هستند و برخی از این منازل را دشوار می‌دانند، در اینجا و در حد حوصله مقاله، به‌راه‌های ساده‌تر برای مهار و سلامت نفس اشاره می‌كنیم.
مكانیزم تحریك نفس
یكی از راه‌های مهار نفس، شناخت مكانیزم تحریك و ارضا شدن نفس است؛ یعنی اینكه دقیقا ببینیم چه اتفاقی می‌افتد كه نفس‌مان در پی هوس می‌رود. عمدتا مكانیزم به این صورت است كه محركی از بیرون، نفس ما را تحریك می‌كند و نفس می‌خواهد چیزی را به دست بیاورد یا كاری را انجام بدهد یا... و خلاصه به دنبال ارضای خود می‌رود.
اگر این مكانیزم، شناخته و با دقت مشاهده شود، به‌تدریج برای فرد مسخره و پیش‌پا افتاده جلوه می‌كند كه به آسانی خود را اسیر قدرت نفسش كرده و به دنبال آن، به این طرف و آن طرف كشیده شود؛ یعنی با دیدن یا برخورد با یك محرك بیرونی، به این طرف و آن طرف كشیده شود یا با یك هوس، روند زندگی و كارهای عادی خود را مختل كند.
- عاقبت نفس‌پروری
روش دیگر،مشاهده و دنبال كردن تجربه دیگران است، اینكه آنها با دنبال كردن خواسته‌های نفس، به كجا رسیده‌اند و عاقبت‌شان چیست؟ مگر هر راه رفته‌ای را دوباره باید رفت؟ دقت، مشاهده، دنبال كردن راهی كه نفس‌پروران بزرگ پیموده و جایی كه بدان رسیده‌اند قدرت مهار نفس را به ما می‌دهد. این قدرت، ریشه در آگاهی جدیدی دارد كه به دنبال «مشاهده» حاصل شده است.
- قربانی كردن نفس
روش بعدی، روش فدا كردن و قربانی كردن نفس برای به دست آوردن چیزی بزرگ‌تر است؛ یعنی ما هوس‌ها را قربانی می‌كنیم تا چیزی بزرگ‌تر به دست آوریم. خصوصا اگر هوس را در راه رسیدن به خدا قربانی كنیم، كارایی این روش چند برابر می‌شود.
بدین ترتیب كه از هوس‌ها و از خواسته‌های نفس می‌گذریم تا بتوانیم در راه رسیدن به خدا و نزدیك شدن به او گامی برداریم.
- غلبه بر نفس در نه مرحله
روش دیگری كه در برخی از كتب بدان اشاره شد، شامل چند منزل است. در منزل اول تمركز بر ترك عادات بد و توبه است كه با این كار، شخص با توبه حقیقی، به ترك عادات ناپسند اقدام می‌كند. در منزل دوم، با عزم جزم و توكل، تصمیم خود را محكم می‌كند و در واقع خود را به خدا می‌سپارد، در منزل سوم، مراقبه می‌كند؛ یعنی متوجه اعمال خود است تا در همه حال به آنچه عزم و عهد كرده پایبند بماند...
