زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

با اندکی تأمل به زندگی گذشتگان و نیاکان خود كه در مناطقی شبیه استان یزد می‌زیسته‌اند در می‌یابیم بافت قدیمی شهرها در این مناطق کاملاً منطبق با شرایط اقلیمی آنها ساخته شده است. کوچه‌ها در این مناطق بسیار کم عرض با دیوارهای نسبتاً بلند و عمدتاً سرپوشیده هستند. بازارهای قدیمی این مناطق نیز سرپوشیده‌اند و به این ترتیب مجموعهءبهم پیوسته‌ای را ایجاد می‌کند تا کسبه و مشتریان در پناه سایه‌ها، با آرامش به كسب و كار و زندگی مشغول باشند.
ما امروزه با گسترش شهرها در مناطق بیابانی و فاصله گرفتن از همزیستی با کویر، به جهت سهولت تردد، کوچه‌ها عریض شده و هیچ سایه‌ای در اواسط روز در معابر وجود ندارد و لذا تردد عابرین پیاده را دچار مشکل نموده است. این مسئله در اماکنی مثل دانشگاه که آمد و رفت به خصوص در اواسط روز در آن زیاد است بیشتر جلوه می‌نماید.
رسالتی که ما در این کار می‌بینیم شناساندن تاریخ و نحوه زندگی انسان در مناطق خشکی چون یزد است و اینکه چگونه می‌توانیم با استفاده از تجربیات گذشتگان علی رغم شرایط سخت آب و هوائی، محیطی سرشار از راحتی و آرامش را پدید آوریم. یکی از این دسته اقدامات می‌تواند ایجاد سایبان‌های سبز با استفاده از گونه‌های گیاهی بالارونده باشد.
لازم است انتخاب گونه‌های گیاهی متناسب با شرایط آب و هوایی هر منطقه با دقت و ظرافت خاصي صورت گيرد.
لذا استفاده از تجارب ديگران در اين زمينه مي‌تواند بسيار مؤثر واقع گردد. جوانشیر در مقاله‌ای با عنوان تنوع گونه‌ای در فضای سبز شهری به گونه آبشار طلا (Rosa banksiae Ait) جهت ایجاد دیوار سبز و داربست به منظور ایجاد سایه و تلطیف هوا اشاره می‌کند.
زهزاد گونه‌های پیچ امین الدوله (Lonicera caprifoliom L.)، پیچ گلیسین (Wistaria sinensis (sims.) DC.) و یاس زرد (Forsythia suspense (Thumb.) vahl.) را به عنوان گونه‌های بالارونده دارای قابلیت تلفیق با پوشش تراس‌های بتونی، سنگی و یا چوبی می‌داند كه در معرض نور شديد هستند.  زهزاد توسعهء فضای سبز عمودی و ترویج آن را به عنوان یک امکان در ترویج فرهنگ فضای سبز و زیبا سازی محیط مطرح می‌کند و در فهرست مقدماتی گونه‌های بالارونده، گونه‌های پیچ اقاقی(گلیسین)، پیچ امین الدوله، آبشار طلا و یاس زرد را گونه‌هايي آفتاب دوست ونسبتا مقاوم معرفي مي‌كند). 
لطفی می‌نویسد یکی از اهداف اصلی کاشت درختان در باغ‌های سنتی ایران با توجه به اقلیم موجود در کشورمان ایجاد محیط فرحبخش و سایه دار با استفاده از گیاهان سایه‌انداز بوده است.
دانش دوست در مقالهء باغ ایرانی می‌گوید برای ایجاد سایه در باغ‌های ایرانی از درختان سایه افکن استفاده شده است و برای کمک بیشتر به ایجاد سایه، گذرگاه‌های باغ‌ها را باریک انتخاب نموده‌اند تا سایهء درختان دو طرف همه سطح گذرگاه‌ها را بپوشاند.
فنونی معتقد است تسهیلات رفاهی که در یک محل احداث می‌شود باید با طبیعت و فرهنگ مردم منطبق باشد و باید به گونه‌ای طراحی شود که از نظر رنگ، نوع معماری و چگونگی قرار گرفتن اجزاء هیچگونه ناهنجاری در محیط ایجاد نکند.
ایلخانی کردستانی در مقاله‌ای با عنوان معرفی گونه‌های مناسب فضای سبز در مناطق گرمسیر جنوب کشور می‌نویسد در این مناطق با توجه به اینکه حدود 8 ماه از سال گرم بوده و تابش آفتاب بسیار شدید است، در طراحی فضای سبز باید به گونه‌ای عمل شود که حداکثر سایه فراهم شود تا افراد برای کاهش اثرات گرما و نور آفتاب بتوانند به آن پناه ببرند.
بطور خلاصه اهداف این تحقیق عبارتند از: مقایسه رشد، سطح تاج پوشش، و شادابی پنج گونهء بالارونده جهت ایجاد سایبان در پیاده‌روهای محوطه دانشگاه یزد.
مواد و روشها
الف) اجرای اسکلت سایبان
در این تحقیق به جهت اینکه امکان مقایسه سایبان‌های احداث شده وجود داشته باشد، اسکلت انواع سایبان به صورت یکسان و با استفاده از پروفیل آهنی در نظر گرفته شد. محل نصب سایبان‌ها در پیاده روی اطراف خیابان منتهی به دانشکدهء منابع طبیعی و مجتمع علوم در محوطه دانشگاه یزد دارای طول 135 متر بود.
برای تعیین قطر پایه‌ها و فاصلهء آنها از مهندسین سازه استفاده شد که در این رابطه قطر مناسب پایه‌ها 4×4 سانتی متر با فاصله 3 متر وقطر اتصالات افقی قوسی شکل 2×3 سانتی متر و با فاصله 5/1 متر بدست آمد. این ابعاد در واقع مناسب‌ترین ابعاد پایه‌ها و تيرها از نظر مقاومت در برابر بادهای منطقه و وزن سازه‌های مورد نظر و همچنین وزن حاصل از بارش برف در زمستان است. پس از ساخته شدن اسکلت سایبان برای جلوگیری از زنگ زدن پروفیل‌های آهنی، رنگ‌آمیزی آنها با استفاده از رنگ روغنی سفید صورت گرفت و روي پروفيل‌هاي قوسي شكل كه محل استقرار گياهان بر روي سايبان است، از چوب‌هاي مناسب استفاده شد (شکل 1).


شکل 1- نمایی از اسکلت سایبان ایجادشده و پوشش چوبی برای گسترش رویش گیاهان روی سایبان

ب) روش کشت گونه‌های گیاهی
 پنج گونه گیاه پیچنده و بالارونده  که در این پژوهش مورد مقایسه قرار گرفتند شامل:
1- پیچ گلیسین ( اقاقیای بنفش) : Wistaria sinensis (sims.) DC.
2- آبشار طلا:       Rosa banksiae Ait.
3- پیچ امین الدوله:   Lonicera caprifoliom L.
4- یاس زرد :   Forsythia suspense (Thumb.) vahl.
5- مو ( انگور) :   Vitis vinifera L.
پنج گونه مذکور با سه تکرار کشت گردیدند. فاصله هر نهال یک متر و از هرگونه هشت پایه در نظر گرفته شد. بدین ترتیب از هر گونه در 3 تکرار 24 پایه و مجموعاٌ 120 پایه نهال دوساله از این گونه‌ها کشت شد. خاک مناسب برای کشت گونه‌های گیاهی مورد نظر باید دارای بافت نسبتاً سبک با Ph خنثی باشد. خاک باغچه‌های محل اجرای طرح به دليل شوری بالا و وجود لايه سخت نمكي (Hard pan) در عمق 40 تا 60 سانتيمتري برای کشت نهال‌ها مناسب نبود لذا اقدام به تعویض خاک موجود با خاک زراعی به عمق یک متر در تمام طول جدول کشت شد. قبل از کشت گیاهان بافت خاک از طریق اضافه کردن کود دامی و زیرورو کردن خاک در پاییز سال1382 اصلاح شد و پس از چندین نوبت آبیاری غرقابی، نهال‌ها در اسفند ماه همان سال کشت گردیدند. آبياري گونه‌هاي گياهي از ابتداي كاشت به طريق قطره‌اي و با استفاده از آب شیرین به مدت سه سال صورت گرفت.
ج) روش تجزیه و تحلیل داده‌ها
در این تحقیق پنج گونه بالارونده به عنوان تیمار در نظر گرفته شد که در قالب طرح کاملاٌ تصادفی با سه تکرار کشت شدند که مدل آماری طرح به صورت  Xij= µ + τi+ εij   است که در آن  Xij مشاهدهء j ام از تیمار i ام است. مشاهدات بر روی گونه‌های کشت شده (تیمارها) شامل اندازه‌گیری بلندی متوسط جست‌ها، قطر بزرگ و کوچک (برای محاسبه سطح پوشش تاجی یا سطح سایه‌انداز) و وضعیت شادابی گیاهان در چهار طبقهء بسیار شاداب و بدون خشکیدگی و آفت، شادابی متوسط با اندکی خشکیدگی سرشاخه‌ها، شادابی ضعیف و پژمرده با سرشاخه‌های خشکیده و آفت‌زده، و گیاه کاملاٌ خشکیده و یا ریشه کن شده هستند. µ میانگین واقعی، τi  اثرات مربوط به تیمار‌ها (گونه‌های کشت شده) و εij اشتباهات تصادفی هستند. i ،  تعداد تیمار یا گونه که در این تحقیق 5 و j  تعداد تکرار برابر 3 در نظر گرفته شد.
نخست داده‌های حاصله از معیارهای مورد اندازه‌گیری (بلندی، سطح تاج پوشش و وضعیت شادابی) از نظر نرمال بودن بررسی شدند که در صورت نرمال بودن داده‌ها از طرح کاملا تصادفی و در غیر اینصورت از آزمون غیر پارامتریکی کروسکال- والیس استفاده می‌شود. برای محاسبات آماری از نرم‌افزار MINITAB استفاده شد.
نتایج
با توجه به نرمال بودن داده‌ها و معنی دار بودن آزمون F  مربوط به بلندی متوسط و سطح تاج پوشش پنج گونه مورد بررسی ( 05/0 >P) با استفاده  آزمون فیشر (Lsd)، میانگین بلندی و سطح تاج پوشش در شکل شماره 2 مقایسه شده‌اند. از نظر سطح تاج پوشش بین گونه‌های آبشار طلا و پیچ امین الدوله وپیچ گلیسین اختلاف آماری مشاهده نشد در حاليكه این سه گونه با دو گونه دیگر یعنی یاس زرد و مو اختلاف معنی‌دار داشتند (شکل  شماره الف2). اما میانگین بلندی گونه پیچ گلیسین با یاس زرد، پیچ امین الدوله، انگور و آبشار طلا  اختلاف معنی‌دار داشت ( شکل  شماره 2ب).
شکل شماره (2) مقایسه میانگین‌های ( الف)  سطح تاج پوشش و (ب) بلندی گونه‌های گیاهی کشت شده
آزمون F مربوط به وضعیت شادابی برای پنج گونه مورد بررسی معنی‌دار بود (05/0>P). با استفاده از آزمون فیشر (Lsd)، میانگین وضعیت شادابی گونه‌های کشت شده که در چهار کلاس شادابی دسته‌بندی شده بودند، در شکل شماره 3 مورد مقایسه قرار گرفته‌اند که بین وضعیت شادابی سه گونه آبشار طلا، پیچ گلیسین و پیچ امین الدوله اختلاف معنی‌دار وجود نداشت (شکل 4)، ولی بین این گونه‌ها با یاس زرد و انگور اختلاف معنی‌دار وجود داشت. همچنین بین دو گونه اخیر اختلاف معنی‌دار  وجود نداشت.

شکل شماره (3) مقایسه وضعیت شادابی گونه‌های گیاهی کشت شده


بحث و نتيجه‌گيري
در بخش اسکلت سایبان سعی بر آن شد تا به گونه‌ای طراحی صورت گیرد که نه تنها هیچگونه ناهنجاری در محیط ایجاد نکند بلکه به جلوه و زیبائی محیط نیز بیافزاید. همچنانکه فنونی معتقد است تسهیلات رفاهی باید با طبیعت و فرهنگ مردم مطابق باشد و به گونه‌ای طراحی شود که از نظر رنگ،  معماری و چگونگی قرار گرفتن اجزاء هیجگونه ناهنجاری در محیط ایجاد نکند.
در بخش گونه‌های گیاهی چنانکه از یافته‌های این تحقیق بر می‌آید، از نظر مقدار رشد بین گونهء پیچ گلیسین با سایر گونه‌های کشت شده اختلاف معنی‌دار وجود داشته و  بیشترین مقدار رشد را  بعد از گذشت سه سال پیچ گلیسین داشته است و از نظر شادابی بین گونه‌های پیچ گلیسین، آبشار طلا و پیچ امین الدوله اختلاف معنی‌داری وجود ندارد. البته اگر بتوان علیه آفت شته پیچ گلیسین به موقع سمپاشی انجام داد، این گونه می‌تواند حتی شادابی بیشتری نسبت به دو گونه دیگر داشته باشد.
 از نظر سطح تاج نیز اگر چه اختلاف معنی‌د‌اری بین سه گونه پیچ گلیسین و آبشار طلا وپیچ امین الدوله وجود ندارد. ولی در گونه گلیسین این سطح تاج پوشش در ارتفاع بالاتری قرار دارد که از این لحاظ برای ایجاد سایبان مناسب‌تر است. این نتایج با یافته‌های زهزاد و جوانشیر، مطابقت دارد.
نظرسنجی انجام شده نیز نشان می‌دهد که تقریباً همه افراد از شدت نور و گرمای حاصل از تابش خورشید رنج می‌برند و با توجه به اینکه در این مناطق حدود هشت ماه از سال هوا بسیار گرم است ضرورت دارد در مسیرهای پر تردد به نحو مقتضی پیاده‌روهای سایه‌دار ایجاد نمود که موارد فوق توسط ایلخانی کردستانی نیز تایید شده است.
در پایان پیشنهاد می‌شود با توجه به ضرورت سایه‌دار نمودن پیاده‌رو‌ها در مناطق گرم و خشک که فضاهای سبز قدیمی با درختان بزرگ و سایه‌دار ندارد، ابتدا با استفاده از سازه‌های مناسب اقدام به احداث سایبان گردد.
 نتیجه پژوهش نگارندگان همزمان با این تحقیق در مورد سایبان سازه‌ای، مشخص نمود مصالح حصیر خرما و حصیر نی اولویت بیشتری دارند. همزمان به کشت گونه‌های مناسب ذکر شده (پیچ گلیسین، پیچ امین الدوله و آبشار طلا) در پای سایبان‌های ساخته شده با مصالح اقدام گردد. در دراز مدت با رشد گونه‌های کشت شده و فرسودگی مصالح بکار برده شده، گونه‌های گیاهی را جایگزین آنها نمود و در نهایت سایبان سبز متشکل از گونه‌های سایه انداز، سازگار و زیبا در مسیر‌های پر تردد داشت تا آحاد مردم از وجود آن بهره‌مند شده و محیط فرحبخشی را برای  هر نوع فعالیت فراهم ساخت.

شکل 4- نمایی از نهال‌های کاشته شده گونه یاس زرد
شکل 5- نمایی از نهال‌های گونه پیچ گلیسی
شکل 6- نمایی از نهال‌های گونه آبشار
شکل 7- گونه انگور دو ماه پس از کشت
صشکل 8- نمایی از نهال‌های گونه پیچ امین الدوله


منابع در دفتر مجله موجود است.