امروزه به دلیل گسترش فرهنگ شهرنشینی و افزایش جمعیت ساکن در شهرها مقوله تامین بهداشت جامعه شهری، حفظ محیط زیست و... از جمله مهمترین مسایلی است که بایستی مورد توجه ویژه برنامه‌ریزان، طراحان، کارشناسان و مدیران شهری قرار گیرد فعالیت‌های کاهش از مبداء بسیار ضروری است، بنابراین برای ارزیابی آثار زیست محیطی و اقتصادی آنها باید عوامل زیادی را مورد توجه قرارداد بعضی عوامل به تجزیه و تحلیل دقیق نیاز دارند. فعالیت‌های کاهش از مبداء می‌تواند هزینه‌های دفع را کاهش دهد زیرا تولید زباله کمتر یعنی هزینه حمل و نقل و دفع کمتر و مشکلات زیست محیطی کمتر با طراحی و بسته‌بندی محصولات با حداقل مواد و حداقل مواد سمی یا حداقل مواد دیگر با طول عمر مفید بیشتر می‌توان به کاهش از مبداء جامه عمل پوشاند.
رشد روز افزون جمعیت، پیشرفت علم و تکنولوژی، توسعه صنعت و شهرنشینی در رفاه زمینه‌های بروز بیشتر و رشد فزآینده مواد زاید را باعث شده است. به طوری که سالانه مقادیر انبوهی از ضایعات در محیط زیست تخلیه می‌شوند. دفع ضایعات حاصل از مصرف، یکی از عوامل اصلی آلودگی خاک، آب و بعضاً هوا محسوب می‌شوند که در حال حاضر بخش‌های بسیاری از نظام اکولوژیک و حیات بسیاری از جانوران خصوصاً انسان را با تهدید جدی مواجه کرده است.
افزایش رو به رشد مواد زاید و تبعات ناشی از تخلیه آنها در محیط زیست در اغلب کشورهای جهان به ویژه کشورهای در حال توسعه که با محدودیت شدید مالی، تکنولوژیک و نیروهای متخصص مواجه هستند یک چالش جدی برای این دولت‌ها محسوب شده و آنها با مشکلات عدیده‌ای در این زمینه روبرو هستند. ترکیب جدید پسماندهای شهری و دگرگونی شکلی آن با سیستم بسته‌بندی نوین در مقایسه با گذشته تفاوت فراوانی یافته است بطوری که سیستم بسته‌بندی جدید در نهایت سبب افزایش میزان زایدات و زباله‌های جامد و غیر قابل بازیافت توسط طبیعت شده است. طراحی، ساخت و استفاده از محصولات به نحوی که سبب کاهش کمیت و سمیت زائدات تولیدی بعد از عمر مفید محصول شود با طراحی و بسته‌بندی محصولات با حداقل مواد سمی یا حداقل مواد دیگر با طول عمر بیشتر می‌تواند به کاهش از مبداء جامه عمل پوشاند .در مرحله تولید، نخستین اقدام سهم کاهش میزان زباله تولیدی است .
بطور کلی ظهور و انقلاب صنعتی براستی تحول اساسی در نظام تولید کالایی ایجاد کرد انقلاب صنعتی جهان را با خوردن کالاهای گوناگون صنعتی روبرو کرد، تنوع کالاها و رقابت فشرده میان تولید کنندگان و بازرگانان به تدریج هنر را نیز علاوه بر علوم دیگر وارد مجموعه سیستم بسته‌بندی کرد. با پیشرفت بیشتر، علوم دیگر نظیر روانشناسی فردی، اجتماعی و ارگونومی به این مجموعه اضافه شد. توسعه بسته‌بندی سبب مستقل شدن این صنعت از مجموعه صنایع دیگر شد و رقابت و نیاز سبب گردید که صنایع بسته‌بندی سهم قابل توجه از بودجه‌های شرکت‌های تولیدی را به خود اختصاص دهد امروزه صنایع بسته‌بندی تبدیل به یک تکنولوژی قدرتمند شده است.
تعریف بسته‌بندی
در استاندارد بریتانیا واژه بسته بندی به عنوان عملیات مورد استفاده در آماده‌سازی کالا برای حمل و نگهداری و یا تحویل به مشتری تعریف شده است. اما بهترین تعریف برای بسته‌بندی در سال 1962م ارائه شده است که امروز به عنوان کاملترین تعریف بسته بندی است.
1- یک سیستم که زمان تحویل کالا را جهت انتقال، توزیع، ذخیره و فروش کاهش می‌دهد.
2- یک مفهوم تضمین کننده برای تحویل مطمئن کالا به آخرین مصرف کننده در شرایط مطلوب و با حداقل هزینه است.
3- یک عمل فنی– اقتصادی است که هزینه تحویل کالا را به حداقل می‌رساند و از طرف دیگر فروش را، در نتیجه سود حاصله به بالاترین حد افزایش می‌يابد. براساس یک تعریف ساده‌تر، پوششی از یک سیستم که اصطلاحاً کالا نامیده میشود. بنابراین محصولات تولید شده برای حمل و نقل آسان‌تر، ایجاد امنیت و جلوگیری آلودگی محصول در هنگام توزیع و فروش و در نهایت افزایش مدت نگهداری محصول با حفظ کیفیت مطلوب نیاز به بسته‌بندی مناسب دارند و با توجه به اهمیت موضوع، نیاز هرچه بیشتر به این صنعت و پیشرفت در آن احساس میشود. برای بسته‌بندی محصولات از مواد و وسایل مختلفی نظیر: قوطی‌های فلزی – فویل‌ها، مواد غذایی مقوایی و مواد پلاستیکی ممکن است استفاده شود.
اهداف بسته‌بندی
مهمترین هدفی که در بسته‌بندی محصولات غذایی در نظر است افزایش طول عمر نگهداری محصول یا Shelflife آن می‌باشد. ماده بسته‌بندی از طریق تنظیم فضای مناسب در داخل بسته با توجه به ویژگی‌های نگهداری محصول زمان ماندگاری آن را افزایش می‌دهد در این مورد به خصوص هماهنگی بین ویژگی‌های ماده بسته‌بندی و نیازهای نگهداری محصول می‌باید فراهم گردد هدف دیگری که در استفاده در بسته‌بندی مد نظر است، بهبود حمل و نقل، انبارداری و عرضه محصول می‌باشد امروز با پیشرفت تکنولوژی و تولید انبوه محصول بدون استفاده از بسته‌بندی عرضه محصول به صورت عمده فروشی یا خرده فروشی به بازار امکان پذیر نیست یعنی با وجود اینکه به نظر می‌رسد بسته‌بندی یک هزینه اضافی را برای تولیدکننده تحمیل می‌کند اما باید در نظر داشت بدون استفاده از بسته‌بندی کل هزینه تولید به هدر می‌رود. در چنین بسته‌بندی‌هایی باید به ابعاد بسته از نقطه نظر قابلیت حمل و نقل و عرضه آن توجه داشت همچنین باید به شیوه زندگی روزمره و میزان مصرف محصولات مختلف در هر جامعه دقت شود. محصولات باید در بسته‌بندی‌هایی عرضه شود که در صورت نیاز در یک یا دو نوبت مورد مصرف قرار گیرند. این موضوع بخصوص در مورد محصولات صادراتی حایز اهمیت است. بسته‌بندی از نقطه نظر جذاب نمودن ظاهر بسته و بازار پسند کردن آن نیز اهمیت زیادی دارد. این جنبه از بسته‌بندی در بعضی موارد بقیه اهداف کاربرد آن را تحت پوشش قرار می‌دهد. در حالیکه تولیدکننده هوشیار باید از این خطر دوری کند چرا که سرمایه‌گذاری بیش از اندازه بر این جنبه از بسته‌بندی نه تنها باعث موفقیت محصول در بازار نمی‌گردد بلکه شکست آن و سرمایه‌گذاری آن را نیز موجب می‌گردد در این مورد بایستی همواره میزان سرمایه‌گذاری انجام شده هماهنگ با محتویات درون بسته باشد چه از نظر اقتصادی، زیست محیطی و چه از نظر اطلاعات، که از این طریق در اختیار مصرف‌کننده گذاشته میشود. در کشور ما کارشناسان تاثیرات متقابل بسته - محصول را در نظر می‌گیرند اما به تاثیر بسته بر محیط زیست دقت کمتری میشود.
ضایعات بسته‌بندی
جلوگیری از تولید زباله‌ها به طور اعم و پیشگیری از ضایعات بسته‌بندی به طورویژه برای سال‌ها یک هدف سیاسی بوده است. از سال 1875 برابر دستورالعمل زباله‌ها در اروپا به عنوان نخستین اقدام مدیریت پسماندها ایجاد شد. دستورالعمل ضایعات بسته‌بندی در سال 1994 مورد پذیرش قرار گرفت. بسته‌بندی باید طوری تولید شود که حجم و وزن آن به کمترین مقدار ممکن محدود شود تا به سطح ضروری امنیت، بهداشت و پذیرش برای فرآورده بسته‌بندی شده و مصرف‌کننده برسد.
در هر صورت این دستورالعمل شامل جزییات قوانین یا راهنمایی برای پیاده کردن و اجرای این برنامه نیست. در نتیجه جای تعجبی ندارد که این دستورالعمل در عمل چندان شگفت‌انگیز نباشد. در سال 1996 کمیسیون اروپا یک برنامه‌ریزی استاندارد اروپایی را برای توضیح استانداردهای گوناگونی که برای تکمیل دستورالعمل بسته‌بندی نامزد شده بودند و برای پیگیری تهیه جزئیات فراموش شده، استفاده دوباره، بازیافت، تهیه کمپوست و بازگشت انرژی تصویب کرد.
به دلیل (کمبود قوانین)، این استانداردها مورد نظر بعضی اعضاء قرار گرفت و کمیسیون قضاوت کرد که تنها استاندارد موجود درباره تولید کمپوست است که با دستورالعمل بسته‌بندی و دستور فوق مطابقت دارد. یک دستورالعمل برتر دیگر در سال 2002 گفته شد. استانداردهای اصلاح شده در سال 2004 مورد پذیرش قرار گرفت و مورد پذیرش مصرف‌کننده و سازمان‌های محیط زیست واقع نشد چون این استانداردهای جدید تفاوت واضحی با نوع قدیمی نداشت.
استانداردهای جدید پیگیری هیچ معیار جدیدی را برای کاهش تولید زباله و بسته‌بندی آن پیشنهاد نمی‌کنند به علاوه این استانداردها اجازه استفاده از حوادثی را می‌دهند که برای محیط زیست مضر هستند در این بخش چند نمونه ارزیابی از کاهش بسته‌بندی مورد توجه قرار گرفته است که با توجه به این نکته که در این تحقیق برای مرور استانداردهای پیشگیری و ایجاد یک راه فرعی که شامل جداسازی بهداشتی زباله‌ها باشد انجام شده است. در واقع این مطالعه براساس نتایج یک تحقیق که قبلاً با حمایت وزارت محیط زیست اتریش در سال 1999 انجام شده صورت گرفته است. دراین شیوه پیشنهاد شده است که در مطالعه اول نتایج از طریق ارزیابی محدود چند بسته متفاوت به دست آید.
این تحقیق بر بسته‌بندی کالاهای لوکس متمرکز شده است. معیارهای اصلی براساس منبع بسته‌بندی‌ها برای تولید نسبت حجمی تعیین شده است. دیدگاه‌های ویژه‌ای برای انواع اصلی محصولات و بسته‌ها که کمترین فضا را به خود اختصاص می‌دهند مورد توجه قرار گرفته است.
هدف این ارزیابی ایجاد یک سری قوانین ضروری و بهداشتی برای جلوگیری از بسته‌بندی‌های غیرضروری است.
نام محصول: آب معدنی
در طراحی بسته‌بندی آب معدنی کاهش حجم ضایعات در این محصول مورد توجه قرار گرفته است.
شکل1 :کاهش حجم بطری آب معدنی
نام محصول : شیرینی بادامی با شکلات
امکان بسته‌بندی کوچکتر با اندازه‌های مورد نظر فراهم شده است. در هر صورت بسته‌بندی کوچکتر از طریق مرتب کردن شیرینی‌ها در لایه‌های متعدد امکان‌پذير است که باعث ایجاد یک شکل مکعبی میشود.
شکل2:بسته بندی شیرینی بادامی
نام محصول: لوستر
تبدیل بسته‌بندی به یک جزء از محصول در نظر گرفته شده است.
شکل3: بسته‌بندی لوستر
نام محصول: نرم‌افزار ICDL
حذف بخش‌های اضافی بسته‌بندی و کاهش حجم جعبه مقوایی که با محدوده هدف مطابقت داشته باشد.
شکل4: بسته‌بندی نرم‌افزار ICDL
محتوی استاندارد
«بسته‌بندی– نیاز ویژه به پیش طرح برای ساخت بوسیله تولیدکننده»
استاندارد شماره2004 : 13428EN مطابق با کاربرد اقتصادی بسته‌بندی مواد تنظیم شده است. این استاندارد براساس بسته‌بندی اصولی و فراهم سازی وسایل اجرایی پایه‌گذاری شده است. اساساً روش مورد نظر در این استاندارد مشابه استانداردهای سری ایزو 9000 و 14000 (استانداردهای سیستم‌های کیفیت و زیست محیطی) می‌باشد. فرآیندی است که برای دستیابی به حداقل وزن و یا حجم لازم برای شناخت وسایل اولیه، ثانویه و غیره در بسته‌بندی در زمان ساخت توصیه میشود و قابلیت استفاده بقایای غیرقابل تبدیل را مهیا می‌کند مثلاً از طریق کاهش دادن حجم با فشردن .
شرکت و ارگان فعال در بازاریابی و فروش اجناس می‌بایست در مورد تعیین وزن و سطح بسته‌بندی‌ها اعلام وضعیت کنند که آیا با معیارهای آنان برای حفاظت کالا همخوانی دارد یا خیر.
مانند توزیع مناسب – بهداشت و حفاظت و همچنین ایده‌آل بودن برای مشتری.
معیارهای ساخت مورد نیاز برای بسته‌بندی‌ها دارای اهمیت یکسانی می‌باشند – از جمله:
1- محافظت کالا
2- پروسه ساخت کارخانه‌ای
3- فرآیند لایه‌گذاری و پرکردن بسته‌بندی.
4- قوانین انبارداری جابه‌جایی و حمل و نقل.
5- خواسته‌های مشتری.
6- اطلاع رسانی از نظر ایمنی.
تمام موارد بالا برای هر فرآورده خاص می‌بایست ارزیابی شده و مشخص شود آیا به محیط زیست باز می‌گردد یا خير و تحت شرایط فوق کاهش حجم و وزن بسته‌بندی ممکن است یا خیر اگر هیچ‌گونه خطری احساس نشد پس می‌توان فرض را بر این گذاشت که کاهش حجم و سطح بسته بندی قابل انجام می‌باشد. اولویت طبقه‌بندی معیارها سهم بسته‌بندی و تشخیص موارد خطرناک با ارگان‌ها و شرکت‌های زیربط در امور بازاریابی و فروش فرآورده‌ها می‌باشد.
بازنگری بحرانی استاندارد (شامل بعمل آوردی مواد خطرناک)
همه معیارهای ساخت بسته‌بندی براساس اولویت در کاهش وزن و حجم طبقه‌بندی شده است. با ارزیابی پروسه‌های تولید این کاهش بوسیله کم کردن منابع ورودی قابل دسترسی می‌باشد. به این دلیل کاهش منابع در اولویت طبقه‌بندی می‌باشد.
برای مثال بر این اساس معیارهای بازاریابی و تولید و عرضه براساس کاهش منابع طبقه‌بندی میشود. بنابراین می‌توان بسته‌های فراوانی را به فروش رساند بدون تخلف از استانداردها بوسیله تاکید بر اهمیت معرفی و عرضه بهتر فرآورده، به فروش مي‌رساند.
دستورالعمل‌های گرفته شده از سری استانداردهای ایزو 9000 و 14000 بیشتر جهت مستندسازی و توسعه سیستمی هستند و نواقصی از جمله تنوع در بسته‌بندی‌های جدید در آنها دیده میشود که نحوه بسته‌بندی خاصی را تعیین نمی‌کند.
راه‌های پیشنهادی برای کاهش بسته‌بندی (مفاهیم اساسی)
تعریف اولیه برای تعیین نسبت بین سطح بسته‌بندی (مساحت خارجی) و حجم فرآورده‌ها می‌باشد که بصورت یک کسر ریاضی فرموله شده به صورت مقابل می‌باشد.
مقدار پیشنهادی برای حاصل کسر مقابل 2/3 است که بصورت تجربی از ارزیابی تعداد متنوعی از فرآورده‌های Pack شده به دست آمده است.
این مقدار طوری بیان شده که معقول بوده و مرز بین نمونه‌های قابل قبول و غیر قابل قبول را معین نماید.
دلیل استفاده از فرمول فوق بصورت زیر می‌باشد.
برای پوشش کامل فرآورده Pack شده بصورت دو بعدی.
برای شکلدهی مناسب قالب بسته‌بندی.
شکل 5– لامپ کم مصرف می‌باشد که در دو مدل مختلف بالا تولید شده است.
برای نمونه سمت چپ که بصورت جوش‌دار پرسی تولید و بسته شده نسبت کسر بالا به مقدار 96/3 می‌رسد پس، از مقدار 2/3 تخطی کرده و مورد قبول نمی‌باشد.
اما نمونه کارتنی سمت راست به مقدار 64/2 می‌رسد و خواسته فرمول شده را برآورده می‌کند و مورد قبول می‌باشد.
شکل 6– شکلات موزی
بسته بزرگتر سمت چپ 24 شکلات را در 2 دسته 12 تایی و بسته کوچکتر سمت راست 4 دسته 6 تایی شکلات را در بر دارد. بسته‌بندی سمت چپ به مقدار 26/3 رسیده از استاندارد مورد نظر تخطی کرد. ولی نمونه سمت راست به همان قابلیت به مقدار عددی 59/2 رسید. میزان 40% صرفه‌جویی در بر خواهد داشت.
1- بسته‌بندی‌های کوچک.
2- بسته‌های با مساحت خارجی بالاتر از Cm2 150 از رعایت قاعده فوق مستثنی بود.
3- مواد جامد خوابیده یا تخت
شکل7:بسته بندی لامپ مهتابی
یافته‌های فوق برای مواد جامد خوابیده یا تخت استفاده نشده برای بهینه کردن بسته‌ها می‌بایست این مقدار اصلاح شود و مقدار تغییرات ایجاد شده به صورت
اگر مقدار این فرمول از عدد 8/2 تخطی نکند به جای مقدار 2/3 فرمول اولیه استفاده شده که بصورت ضرب عدد حاصل از کسر دوم در عدد 15/1 ایجاد می‌گردد. 22/3=15/1×9/2
فرمول دوم حالت خاصی از فرمول اول است. همچنین این فرمول حالت خاصی را برای حداقل بسته‌بندی بیان می‌کند وقتی سطح بسته بندی با سطح محصول برابر است گاهاً این فرمول ممکن است تا مقدار 15% مورد تخطی قرار گیرد
مقدار محاسبه شده از فرمول یک برای لامپ فلورانس عدد 94/3 را ارائه می‌دهد که از مقدار 2/3 بالاتر است فرمول 2 نیز به مقدار 84/3 می‌رسد که باز هم از عدد تعیین شده 8/2 بیشتر است از ضرب مقدار 84/3 در عدد 15/1 به عدد 42/4 رسیده که از مقدار 94/3 بیشتر است پس از مقدار فرمول 1 برای بسته‌بندی استفاده کنیم.
در واقع اگر عدد حاصل از فرمول 2 از 8/2 فراتر رفت باید در 15/1 ضرب شود اگر از عدد حاصل از فرمول 1 بالاتر بود از همان فرمول 1 می‌توان استفاده کرد. این مقادیر در حالت خاصی از موارد، مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. از جمله:
1- برخی از تولیدات با شرایط محافظتی خاص مثل: وسایل الکتریکی، شیشه‌ای، مواد خطرناک.
2- وقتی شرایط و قوانین خاص از پیش تعیین شده‌ای برای بسته‌بندی داریم.
3- نیاز برای رعایت ایمنی بیشتر و همچنین شرایط حمل و نقل خاص و همچنین سفارشات مشتری.
نتیجه‌گیری
مسئله زباله به عموم مردم بستگی دارد و هر یک از افراد جامعه باید به فکر محافظت از آلودگی‌ها باشند شیوه‌های متعددی برای کاهش زباله در مبدا تولید وجود دارد که یکی از اصلی‌ترین آنها عبارتست از مصرف مواد با توجه به بسته‌بندی کالاها، از این‌رو طراحی مناسب در مورد بسته‌بندی در جهت کاهش کمی زباله جایگاه ویژه‌ای پیدا می‌کند که توجه متخصصین در این امر الزامی به نظر می‌رسد. صنایع و کارخانه‌ها ضمن استفاده از فناوری جدیدتر، موادی را مورد استفاده قرار دهند که محصولات حاصل از آنها عمر طولانی‌تری داشته و مجددا قابل بازیافت باشد. و بتوان آنها را مرمت بازسازی و تعمیر کرد.
منابع در دفتر مجله موجود است.
