امروزه افزایش روز افزون جمعیت و توسعه شهری موجب شده است که مدیریت پسماند جایگاه ویژهای در مباحث خدمات شهری پیدا کند. از اینرو با توجه به اهمیت مباحث زیست محیطی پیرامون موضوع و اثرات ناشی از دفع نامناسب زبالههای شهری، لزوم هماهنگ سازی سیستمها در جهت کیفیت بهتر کاملاً احساس میشود. اجرای استاندارد همواره به عنوان يكي از راهکارها جهت کنترل، مدیریت و افزایش کیفیت مطرح بوده است. موضوع این تحقیق بررسی لزوم اجرای قوانین و مقرراتی منظم تحت عنوان استاندارد با سطوح مختلف در مدیریت پسماند میباشد که در آن تعاریف و تقسیمبندی استانداردهای بینالمللی ایزو که مهمترین آنها ایزوهای کیفیتی و زیست محیطی میباشند ارایه شده است. عوامل استاندارد بسیار جامع بوده و در کلیه قسمتهای اجرایی یک سازمان قابل استقرار است که میتواند در بخشهای کنترلی، از نظر بررسی عیوب و اقدامات اصلاحی و غیره بسیار موثر باشد و همچنین در سیستم کیفیت علاوه بر اطمینان خاطر مشتری، افزایش سطح کیفیت و بسیاری از مزایای دیگر را به همراه خواهد داشت.
کسب موفقیت جهت حضور مداوم در بازارهای ملی، منطقهای و بینالمللی تحت تاثیر رقابتهای فشرده و افزایش عرضه بر تقاضا همواره به دو عامل اساسی کیفیت و قیمت بستگی دارد. گرچه عوامل مهم دیگری از جمله محیط زیست، دوام، ایمنی، خدمات بعد از فروش، به روز بودن و رضایت مشتریان را نیز نمیتوان نادیده گرفت.
آنچه که در این میان تمام مزایای مورد نظر مدیریت کامل را فراهم میکند برقراری سیستمی منظم جهت برنامه ریزی، پیگیری و تصمیمگیری است که در چارچوب قواعد وضوابط مدونی عنوان میشود. امروزه اکثریت کشورهای در حال توسعه در تمامی قسمتهای تولیدی، مدیریتی، اجرایی وغیره از این راهکار استفاده نموده و توانستهاند با استانداردسازی بر بسیاری از مشکلات ناشی از بی نظمی و ناهماهنگیهای بین سیستمی فایق آیند.
سازمانهای مختلفی در جهان این فرآیند را دنبال میکنند که مهمترین آنها سازمان بینالمللی ISO میباشد. از دیگر سازمانها در این زمینه به BIPM وIEC و IFCC وIUPAC و IUPAP و OIML میتوان اشاره کرد.
استانداردهای سری ایزو 9000 الزامات یک سازمان در زمینه کیفیت را ارائه مینمایند، ولی نه فقط کیفیت محصول نهایی، بلکه کیفیت عملکرد صحیح در کلیه بخشهای یک سازمان که در مجموع در کیفیت محصول (تولیدی یا خدماتی) عرضه شده توسط یک سازمان یا به عبارتی دیگر در کیفیت کل سازمان تجلی مییابد.
تدوین استانداردهای سری ایزو 9000 در مورد مدیریت کیفیت و تضمین کیفیت در اواخر دهه هفتاد میلادی (1978) به بهرهگیری از استاندارد ملی کشور انگلستان و سایر استانداردهای مربوط به سیستمهای کیفیت طراحی شده در کمیته فنی شماره 176 سازمان بینالمللی استاندارد ( 176ISO/TC ) تحت عنوان مدیریت کیفیت و تضمین کیفیت آغاز و در سال 1987 میلادی پس از بحث و بررسیهای علمی و تخصصی گسترده و تایید پیشنویسهای تهیه شده توسط کشورهای عضو این کمیته فنی به صورت مجموعهای از سوی دبیرخانه سازمان بینالمللی استاندارد (ISO ) منتشر گردید. این استانداردها پس از ویرایش مختصر در سال 1994، در سال 2000 تغییرات عمده ای نمودند. که اهم آن رویکرد بیشتر به رضایت مشتری و فرآیند گرایی سیستم مدیریت کیفیت براساس اصول مدیریت کیفیت میباشد.
وضعیت کنونی محیط زیست در جهان پدید آورنده نگرانیهای زیادی برای انسان بوده و دانشمندان و پژوهشگران و سازمانهای اقتصادی و عامی را بر آن داشته که هر کدام به سهم خویش به ملاحظات زیست محیطی توجه بیشتری مبذول داشته و سیستمهایی را ابداع نمایند که بتوان با کاربرد آنها در بخشهای مختلف صنعت و کشاورزی و اقتصادی جامعه وضعیت محیط زیست را بهبود بخشید. یکی از سیستمهای موثر در نگرش ملاحظات محیط زیست استانداردهای سری ایزو 14000 تحت عنوان سیستم مدیریت زیست محیطی است. رویدادی که موجب شد بین کسب و کار و محیط زیست ارتباطی بوجود آید، کنفرانس سازمان ملل در سال 1972 در سوئد تحت عنوان محیط زیست بود. این کنفرانس نشانهای بود از شناخت جهان صنعتی که آن را وادار نمود با مسائل محیط زیستی که موجب توسعه صنعتی کنترل نشده بود، روبرو شود.
در سالهای اخیر با اوجگیری مسأله حفاظت از محیط زیست، تعداد زیادی از استانداردهای زیست محیطی به صورت ملی، منطقهای و بینالمللی به وجود آمدند، هر یک ازاین استانداردها در راه به تحقق رساندن اهداف خود، یک سری موانع تجاری نیز ایجاد میکردند. افزایش حساسیت نسبت به نیازهای زیست محیطی منجر شد که ژوئن 1992 در کنفرانس ملل متحد در مورد محیط زیست و توسعه در برزیل، مفهوم توسعه پایدار مطرح و بیش از 100 کشور جهان در مورد نیاز به وجود استانداردهای بینالمللی مدیریت زیست محیطی توافق نمایند.
در تداوم تدوین استانداردهای سری ایزو 9000 واستقبال چشمگیر موسسات تولیدی و خدماتی و چاره جویی اساسی پیامدهای زیست محیطی در عرصه صنعت و خدمات، کارشناسان تدوین سازمان بینالمللی استاندارد ISO را بر آن داشت تا در ادامه تدوین استانداردهای سری ایزو 9000، استانداردهای سری ایزو 14000 در کمیته فنی ISO/TC207 مورد بررسی و تدوین قرار گیرد.
اولین سری استانداردهای ایزو 14000 در سال 1996 تدوین گردید. نگاهی به آمار گواهینامههای صادر شده در جهان و روند گسترش آن در دهه اخیر (1996 تاکنون ) این اهمیت و گسترش را نشان میدهد.
کمیسیون تدوین استانداردهای ملی ایران – ایزو 14000 در اداره کل نظارت بر اجرای سیستمهای کیفیت موسسه استاندارد در سال 1376 امر تدوین استانداردهای سری ایزو 14000 را با تدوین استاندارد 14001 ISO تحت عنوان ایران – ایزو 14001 (سیستمهای مدیریت زیست محیطی – مشخصات همراه با راهنما) آغاز کرد و سایر استانداردهای سری ایزو 14000 نیز ترجمه و تدوین گردیده است.
استاندارد چیست؟
استاندارد مجموعه ای از قواعد، ضوابط، دستورالعملها یا روشهای آزمایش است که توسط گروهی واجد صلاحیت و ذی نفع تعیین، مدون، تصویب و منتشر میگردد و بر چند نوع کارخانهای، ملی، منطقهای و بینالمللی میباشد. در این حالت سازمانهای تولیدی و خدماتی ملزم به رعایت این نوع استانداردها میشوند و تولید و توزیع آن نوع کالا یا خدمات منوط به انطباق با آن استانداردهاست. در اجرای اختیاری، مدیریت سازمان میباشد که به منظور اعلام قابلیت و صلاحیت سازمان و اعتماد بخشیدن به مشتریان و برتری بر سایر رقبا رعایت الزامات یک یا چند استاندارد را به اختیار خود پذیرا میشود و آن را اعلام میدارد و تايیديههای مربوطه را از نهادهای تائید صلاحیتکننده ملی یا بینالمللی اخذ مینماید. رعایت استانداردهای ملی و بینالمللی روش مطمئن در جهت کسب رضایت و اعتماد مشتریان به شمار میرود.
سازمان بینالمللی استاندارد (ISO) در راستای ایجاد راهکاری برای افزایش اعتماد به سیستمهای اندازهگیری وکالیبراسیون و همچنین هماهنگ کردن استانداردها و روشهای اجرایی و تسهیل همکاری بین سیستمها و سازمانهای مختلف دیگر اقدام به تدوین استانداردی در این زمینه نموده است. آخرین ویرایش این استاندارد در سال 1999 به شماره ISO/IEC 17025 انتشار یافت.
استاندارد ISO/IEC 17025 تامینکننده سایر نیازمندیهای صلاحیت فنی که توسط ISO 9001 تامین نمیشوند، میباشد و دارا بودن گواهی ISO 9001 و ISO 9002 به تنهایی نمایانگر یک سیستم کیفی معتبر نیست و با این استاندارد کامل میگردد. الزامات این استاندارد در دو بخش «الزامات مدیریتی» و «الزامات فنی» خلاصه شدهاند.
استانداردهای مرتبط با نیازمندیهای سیستم کیفیت میتوانند برای مقاصد مربوط به تضمین کیفیت برون سازمانی بکار روند. الگوهای تضمین کیفیتی در سه استاندارد بیان شدهاند که نمایانگر سه شکل متفاوت از نیازمندیهای سیستم کیفیتاند که هم برای آن که یک عرضهکننده بتواند به وسیله آنها توانایی خود را به اثبات برساند مناسباند و هم برای ارزیابی توانایی یک عرضهکننده توسط سازمانهای بیرونی (شخص ثالث).
استانداردهای سری ایزو 9000
استانداردهای سری ایزو 9000 در واقع تعیینکننده ویژگیها با مشخصات فنی برای محصول نیستند بلکه استانداردهایی هستند که برفرآیند و عملکرد کلیه فعالیتها که بر کیفیت محصول یا خدمات نهایی تاثیر میگذارند توجه دارد و از همین رو برای هر نوع صنایع تولیدی و خدماتی کاربرد دارد.
استانداردهای سری ایزو 9000 میگوید که کیفیت محصول، فقط از طریق کنترل و بازرسی صد درصد به صورت پیوسته قابل تامین نیست بلکه کیفیت باید در فرآیند تولید و آن هم در کلیه بخشهای یک سازمان به وجود آید و به همین سبب است که کیفیت و ارزش نهادن بر کیفیت را مسؤولیت مشترک کلیه کارکنان در تمامی بخشهای یک سازمان به همراه رضایت مشتریان تلقی مینماید.
استانداردهای سری ایزو 9000 بطور کلی در چهار گروه طبقهبندی میشوند:
الف – استانداردهای مربوط به سیستمهای مدیریت کیفیت (ایزو 9000، ایزو 9001، ایزو 9004)
ب – استانداردهای مربوط به مدیریت کیفیت (سری ایزو 10000)
ج – استانداردهای راهنما و پشتیبانیکننده (ایزو 19011)
د – استانداردهای کیفیت در صنایع خاص (ISO/TC 29001- ISO/TC 16949)
انگیزهها و علل استقرار سیستم کیفیت از جمله عبارتند از:
1- جلب رضایت مشتری و برآورده کردن انتظارات روز افزون مشتریان
2- توسعه تجارت جهانی
3- دریافت گواهینامه بعنوان ابزار بازاریابی بهتر
4- دستیابی به منافع بیشتر نسبت به رقبای اقتصادی
5- بهبود مداوم کیفیت
6- کاهش ضایعات
7- انجام به موقع تعهدات
8- افزایش انگیزههای کاری
سیستم مدیریت کیفیت براساس الزامات استاندارد ایران – ایزو 9001 سال 1380 دارای بخشهای زیر است: (معادل استاندارد ISO 9001-2000 )
الزام 1: هدف و دامنه کاربرد
الزام 2: مراجع الزامی
الزام 3: اصطلاحات و تعاریف
الزام 4: سیستم مدیریت کیفیت
الزام 5: مسؤولیت مدیریت
الزام 6: مدیریت منابع
الزام 7: پدید آوری محصول
الزام 8: اندازهگیری، تحلیل و بهبود
گواهینامههای ایزو 9000
نگاهی به آمار گواهینامههای صادر شده در جهان و روند گسترش آنها در دو دهه اخیر (1987 تاکنون) این اهمیت و گسترش را نشان میدهد در دهه اخیر استقرار سیستم مدیریت کیفیت براساس استانداردهای ایزو 9000 و با تدوین این استانداردها توسط موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران در سال 1374 آغاز گردید این استانداردها زیر نظر کمیته تدوین استانداردهای مدیریت کیفیت در اداره کل نظارت بر اجرای سیستمهای کیفیت تحت عنوان استانداردهای ایران – ایزو 9000 تدوین گردیده و مورد استقبال سازمانها و شرکتهای تولیدی و خدماتی ایرانی قرار گرفت.
الف) استاندارد ایران – ایزو 9001 – سیستمهای کیفیت
الگو برای تضمین کیفیت در طراحی، توسعه، تولید، نصب و ارائه خدمات میباشد این استاندارد هنگامی که عرضهکننده باید مطابقت با نیازمندیهای تعیین شده را در مراحل طراحی، توسعه، تولید، نصب و ارایه خدمات تضمین نماید، به کار میرود.
ب) استاندارد ایران – ایزو 9002 – سیستمهای کیفیت
الگو برای تضمین کیفیت در تولید، نصب و ارایه خدمات میباشد. این استاندارد هنگامی که عرضهکننده باید مطابقت با نیازمندیهای تعیین شده را در مراحل تولید، نصب، ارایه خدمات تضمین نماید به کار میرود.
ج) استاندارد ایران – ایزو 9003 – سیستمهای کیفیت
الگو برای تضمین کیفیت و بازرسی و آزمون نهایی میباشد. این استاندارد هنگامی که عرضهکننده بايد مطابقت یا نیازمندیهای تعیین شده را فقط در بازرسی در آزمون نهایی تضمین نماید به کار میرود.
نیازمندیهای سیستم کیفیت که در این سه استاندارد تعیین شده از مکمل نیازمندیهای فنی مشخص شده محصول هستند (و نه جایگزین آنها). نیازمندیهای مشخص شده در این استانداردها فقط تعیین میکند که سیستم کیفیت باید دارای چه اجزایی باشد، اما هدف این سه استاندارد تحمیل و مدت و یکسانسازی سیستمهای کیفیت نیست. این استانداردها کلی و فراگیر و نیز مشتعل از هر صنعت معین یا هر بخش اقتصادی هستند. طراحی و بکارگیری یک سیستم کیفیت، تحت تاثیر نیازهای متغیر هر سازمان، اهداف ویژه آن، محصولات و خدمات عرضه شده و فرآیندها و عملیات اختصاصی (روشهای علمی) به کار گرفته شده قرار میگیرد.
این استانداردها نیازمندیهای سیستم کیفیت را برای به کارگیری در مواردی مشخص میکند که توانایی عرضهکننده در طراحی و عرضه محصول منطبق لازم است به اثبات برسد. هدف از نیازمندیهای تعیین شده، در گام اول تامین رضایت مشتری از طریق پیگیری از بوجود آمدن عدم انطباق در تمامی مراحل از طراحی تا ارائه خدمات میباشد واین در شرایطی کاربرد دارد که طراحی مورد نیاز است و نیازمندیهای محصول اصولاً برحسب عملکرد بیان شدهاند و یا میبایستی تعیین گردند و اعتماد به انطباق محصول را بتوان از طریق اثبات کفایت توانایی عرضهکننده در طراحی، توسعه، تولید، نصب و ارایه خدمات به دست آورد.
استانداردهای ایزو 14000
استانداردهای سری ایزو 14000 به طور کلی در سه گروه طبقهبندی میشوند:
الف – استانداردهای سیستمهای مدیریت زیست محیطی (ایزو 14001، ایزو 14004)
ب- استانداردهای مدیریت زیست محیطی (ایزو 14015، سری 14030، سری 14040)
ج – استانداردهای راهنما و پشتیبان (سری ایزو 14063، ایزو 19011، ایزو 14050)
سیستم مدیریت زیست محیطی براساس الزامات استانداردهای ایزو 14001 به صورت خلاصه در شش قسمت مجزا بحث میشود.
الزام 1: هدف و دامنه کاربرد
الزام 2: مراجع الزامی
الزام 3: اصطلاحات و تعاریف
الزام 4: الزامات سیستم مدیریت زیست محیطی
الزام 4-1: الزامات کلی
الزام 4-2: خط مشی زیست محیطی
الزام 4-3: طرح ریزی
الزام 4-4: اجرا و عملیات
الزام 4-5: بررسی
الزام 4-6: بازنگری مدیریت
خط مشی کیفیت
مدیریت سازمان عرضهکننده که دارای مسؤولیت اجرایی است باید خط مشی خود را در زمینه کیفیت و از جمله اهداف کیفیت و تعهد خود را به کیفیت معین و مدون کند. خط مشی کیفیت باید با اهداف سازمانی عرضهکننده و انتظارات نیازهای مشتریان مرتبط باشد عرضهکننده باید اطمینان یابد که این خط مشی در تمامی سطوح سازمان درک شده، به اجرا در آمده و حفظ میشود. مسؤولیت، اختیار و ارتباط درونی بین کارکنانی که کارهای موثر بر کیفیت را اداره، اجرا و تصدیق میکنند باید تعیین و مدون گردد. همچنین مسؤول اجرایی باید سیستم کیفیت را در فواصل زمانی معین و در حد کفایت مورد بازنگری قرار دهد به طوری که از تداوم، مناسب بودن و کارآیی سیستم کیفیت در برآورده کردن نیازمندیهای ذکر شده و اهداف خط مشی کیفی بیان شده توسط عرضهکننده اطمینان حاصل شود.
وضعیت محصول از نظر بازرسی و آزمون باید به طریق مناسب مشخص شود به طوری که انطباق یا عدم انطباق محصول را با توجه به بازرسیها و آزمونهای انجام گرفته نشان دهد. مشخص بودن وضعیت بازرسی یا آزمون در مورد محصول همان گونه که در طرح کیفیت و روشهای اجرایی مدون تعیین گردیده است باید در سراسر مراحل تولید، نصب و ارائه خدمات حفظ گردد تا اطمینان حاصل شود که فقط محصول پذیرفته شده از بازرسیها و آزمونهای مقرر ارسال، استفاده و یا نصب میگردد.
ممیزیهای داخلی کیفیت
عرضهکننده باید روشهای اجرایی مدونی برای برنامه ریزی و اجرای ممیزیهای داخلی کیفیت ایجاد نموده وبرقرار نگه دارد تا بتواند انطباق فعالیتهای کیفیت و نتایج مربوط به آنها را با ترتیب برنامهریزی شده تصدیق نموده و کارایی سیستم را تعیین کند. ممیزیهای داخلی کیفیت باید براساس وضعیت و اهمیت فعالیتهای مورد ممیزی زمانبندی شده و این ممیزی باید به وسیله کارکنانی مستقل از آنهایی که مسؤولیت مستقیم در فعالیت مورد ممیزی را به عهده دارند انجام گیرد.
سازمان بینالمللی استاندارد سازی ISO تحت کمیتههای فنی مشخصی به این هدف میپردازد از جمله مهمترین این کمیتهها، کمیته فنی TC مسؤول تدوین به روز نگه داشتن استانداردهای مدیریت کیفیت و کمیته فنی TG مسؤول تدوین و به روز نگه داشتن استانداردهای مدیریت زیست محیطی است.
استانداردهای سری ایزو 9000 ابزاری مدیریتی برای مدیریت بر پایه ارزش نهادن بر کیفیت بوده و برای مشخص کردن اختیارات، مسؤولیتها، فعالیتها و فرآیندها و هدایت صحیح و برنامه ریزی قابل استفاده اند. از این استانداردها در جهت اطمینان بخشی به خود و اعتماددهی به مشتری و پیشگیری از اتفاقات ممکنه و در نهایت برای برنامهریزی صحیح، یافتن کمبودها و راه حلهای مفید میتوان سودجست به خاطر داشته باشیم اثر بخشی این استانداردها نه فقط در درک مندرجات آن است، بلکه به عمل کردن به مندرجات آن وابسته است.
بازنگری
بازنگری از اصول مهم استانداردسازی به شمار میرود که ورودی آن شامل نتایج ممیزیها، بازخورد و عکسالعملهای مشتریان، عملکرد فرآیند و انطباق محصول، وضعیت پیگیری مربوط به بازنگریهای قبلی مدیریت، تغییرات موثر بر سیستم مدیریت کیفیت، توصیههای برای بهبود است. خروجی این بازنگری بهبود اثر بخشی سیستم مدیریت کیفیت و فرآیندهای مرتبط با آن و بهبود محصول در رابطه با خواستههای مشتری و نیازهای مربوط به منابع است.
کالیبراسیون
امروزه با رشد سریع فناوری تولید انبوه، رقابت در تولید کنندگان و کاهش منابع طبیعی، دقت در اندازهگیری اهمیت ویژه ای یافته است. از این رو کالیبراسیون تجهیزات اندازه گیری در کلیه استانداردها جایگاه مهمی دارد. و لازم است که کلیه مدیران در زمینه فعالیت خود با این مقوله آشنایی داشته باشند. علم اندازهگیری یکی از پایههای اصلی در پیشرفتهای بشری بوده است و آمیزهای از دانش و هنر به شمار میرود. زیرا برای تبدیل اندازهگیری از یک مفهوم مجرد به کاربرد عملی عوامل کارشناسی و مهارت انسان و یا به عبارتی تجربه دخیل میباشند. این ارتباط منطقی لازم است تا نتایج و اطلاعات به دست آمده از اندازه گیری؛ نتایج مفید، قابل اعتماد و کاربردی باشند.
در سال 1875 میلادی بسیاری از کشورها سیستم متریک را پذیرفتند و در همین سال در پاریس برای امضاء قراردادی بنام «پیمان جهانی متریک» دور هم گرد آمدند و دفتر بینالمللی اوزان و مقیاسها در موزه سور به وجود آمد و هنوز هم این موسسه به عنوان یک مرجع جهانی استاندارد پابرجاست.
اصول هشتگانه مدیریت
اصول هشتگانه مدیریت را میتوان در قالب هشت عنوان در نظر گرفت در صورتی که در مورد هر عامل در استانداردهای مذکور جایگاه ویژهای وجود دارد و میتوان انطباق منطقی بین آنها ایجاد کرد.
1- مشتری گرایی
2- رهبری
3- مشارکت افراد
4- رویکرد فرآیندی
5- رویکرد سیستمی مدیریت
6- بهبود مستمر
7- رویکرد واقع بینانه به تصمیم گیری
8- روابط سودمند متقابل با تامین کننده
عناصر اصلی استاندارد:
1- هدف و دامنه کاربرد
2- مراجع الزامی
3- اصلاحات و تعاریف
4- سیستم مدیریت کیفیت
5- مسؤولیت مدیریت
6- مدیریت منابع
7- تکوین محصول
8- اندازه گیری، تجزیه و تحلیل و بهبود
نتيجهگيري
باتوجه به مزایایی که از برقراری واستقرار سیستمهای استاندارد در یک سازمان بحث شد، نتیجه میشود روی آوردن به استانداردسازی واستاندارد کردن سیستمهای داخلی یک سازمان نظام یافته نه تنها مفید بوده بلکه ضروری است به طوری که باید در بحثهای مدیریتی از آن به عنوان یک مبنای اساسی یاد شود.
بسیاری از استانداردهای کیفیتی وزیست محیطی ایزو دارای اصول اولیه و سادهای هستند که اگر در یک مجموعه برقرار شود بسیاری از مشکلات کاهش مییابد و در بعضی موارد باید استانداردهای مناسب منطقهای تدوین وتصویب گردد که اغلب در مورد محصولات خاصی نظیر کمپوست مطرح میباشد. متاسفانه در کشورمان استاندارد مشخصي در اين زمينه وجود ندارد اما اخيراً تلاشهايي در جهت تهيه و تدوين اين استانداردها توسط سازمان بازیافت و تبدیل مواد شهرداری مشهد با مشارکت اداره کل استاندارد و تحقیقات صنعتی خراسان رضوی انجام شده است.