زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

رشد روزافزون شهرنشيني در قرن حاضر، همراه با جلوه‌هاي خيره‌كننده پيشرفت؛ تكنولوژي، ارتباطات، اختراعات و . . . معني تازه‌اي به مفاهيمي چون تمدن، انسانيت، وفاق اجتماعي و آسايش رواني داده است. در شرايطي كه ابداعات بشري، في‌نفسه مورد تأييد و تحسين هستند، استفاده بشر از آنها در عصر حاضر، گويي با نوعي دستپاچگي، شتابزدگي و ندانم‌كاري همراه است. اين در حالي است كه حداقل چيزي كه بافت‌هاي ارگانيك شهري در گذشته از آن برخوردار بودند، توجه كافي به شرايط اقليمي، جغرافيايي و فرهنگي بود كه در كالبد آنها به خوبي تجسم مي‌يافت و منطق حيات را در آن جاري مي‌ساخت.
حال اگر، هر از چندگاهي وقوع سيل، زلزله، طوفان و يا هر نوع بلاياي طبيعي، بنياد جوامع گذشته را زير و رو مي‌‌كرد و خسارات جبران ناپذير انساني و اقتصادي به وجود مي‌آورد، ايراد اساسي آن بود كه شهر به عنوان يك سيستم پويا، با وجود كارايي بالا، در رفع نيازهاي جسمي و روحي ساكنان خود پتانسيل‌هاي كافي جهت ايمن‌سازي عناصر و فضاهاي شهري در مقابل خطرات ناشي از بلاياي طبيعي، را نداشت. اما امروز با توجه به پيشرفت‌هاي به‌دست‌آمده اين سؤال مطرح مي‌شود كه شهرهاي ما در مقابل اين حوادث، چگونه عمل مي‌كنند؟
آنچه در بيشتر نقاط جهان اتفاق افتاده است- به استثناي معدودي از كشورهاي پيشرفته- از دست رفتن شرايط مناسب زندگي، آلودگي هوا، صدا و روابط انساني، بي‌نظمي و تشتت و ناساماني است كه چهره شهرهاي امروزي را دگرگون ساخته و نظريه‌پردازان را به سوي يافتن تعريفي از شهر سالم، شهر ايمن و شهر پايدار، آن هم غالباً در تصورات و تخيلات، سوق داده است. اين در حالي است كه چنين بافت‌هاي شهري، به دليل تمركز و تراكم بيش از اندازه، از داشتن يك شبكه ارتباطي ناكارآمد، ساختمان‌هاي سست و غيرمقاوم
(از نظر مصالح و يا سيستم ساخت)، فقدان نقشه‌هاي شهرسازي مناسب، استقرار بر روي زمين‌هاي سست و نزديكي به گسل‌ها و . . . در برابر سوانح بسيار آسيب‌پذيرند. پس در واقع، ساكنين غالب شهرهاي قرن بيست و يكم نه زمان حال را به خوبي سپري مي‌كنند و نه آينده مطمئني دارند.
چرا كه هنگام وقوع زلزله، در مدت كمي به علت ناپايداري عناصر و فضاهاي شهري در برابر نيروهاي زلزله و همچنين عدم آگاهي مردم، آسيب‌هاي فيزيكي به اشكال گوناگون (تخريب، آتش سوزي و . . .) در محيط‌هاي شهري ايجاد مي‌شود كه موجب ايجاد آسيب‌هاي جاني، مالي، عملكردي و در نتيجه، بروز آسيب‌هاي اجتماعي، اقتصادي و عدم تعادل در سيستم شهري و انسان مي‌گردد.
گستره خطرات محيطي ناشي از رويدادهاي ژئوفيزيكي تا فعاليت‌هاي انساني، نشانگر اين واقعيت است كه پديده زلزله، رويدادي كاملاً ناخواسته با مشخصات زير مي‌باشد:
الف) منطقه وسيعي را شامل مي‌شود
ب) شدت اثر بسياري دارد
ج) مدت اثر آن بسيار زياد است
د) تقريباٌ غيرقابل پيش‌بيني است
لذا با اينكه هنوز روشي براي تغيير مكانيزم زلزله وجود ندارد، براي ايمني و حفاظت عناصر و فضاهاي شهري كنوني در برابر زلزله، تنها با شناخت نحوه عمل و رفتار آن در مناطق شهري و بكارگيري استراتژي‌هاي مختلف مي‌توان خطرات و آسيب‌هاي بالقوه آن را به حداقل رساند.
2) ماتريس سه بعدي چگونگي رفتار فضاهاي شهري در برابر زلزله       
     براي بررسي مجموعه اطلاعات مرحله شناخت و سهولت تجزيه، تحليل و تعيين عوامل موثر در نحوه رفتار عناصر و فضاهاي شهري در برابر خطرات ناشي از زلزله و شناخت فرايند وقوع زلزله و اجزاي تحت تأثير، يك ماتريس سه بعدي براي انتظام يافتن اطلاعات، به شكل زير ارائه مي‌شود. 















ابعاد ماتريس سه‌بعدي
1) اجزا و فرم شهر
ساختمان‌ها، قطعه‌بندي زمين، زيرساخت‌ها، كاربري‌ها، فضاهاي باز، شبكه راه‌ها، مراكز شهري، بافت شهر، ساخت شهر، بستر طبيعي و موقعيت
2) مقياس‌هاي شهري
واحد همسايگي، محله، ناحيه، شهر و منطقه
3) مراحل توالي زماني وقوع زلزله
آسيب فيزيكي، آسيب تركيبي، گريز و پناه، امداد و نجات، استقرار موقت، بهبود و بازسازي

3) تأثير رفتار محيط فيزيكي فضاهاي شهري در ايجاد آسيب‌هاي اجتماعي و اقتصادي در مراحل توالي زماني وقوع زلزله
با بررسي، تجزيه و تحليل عوامل موثر در رفتار هر يك از اجزاي فرم شهر (در تمام مقياس‌هاي شهري) در مراحل توالي زماني وقوع زلزله، با استفاده از روش تحليلي انتخابي در ماتريس سه‌بعدي شناخت رفتار عناصر و فضاهاي شهري در برابر خطرات زلزله به اين نتيجه مي‌رسيم كه در هر يك از مراحل توالي زماني وقوع زلزله، برخي خصوصيات مكاني، كالبدي و عملكردي محيط فيزيكي فضاهاي شهري در بروز آسيب‌ها، تنگناها و عدم كارايي شهر موثر مي‌باشند. ميزان آسيب‌ها، تنگناها و عدم كارايي شهر در هريك از مراحل توالي زلزله و آسيب‌هاي جاني، مالي و عملكرد ناشي از آنها، تعيين‌كننده ميزان آسيب‌هاي اجتماعي و اقتصادي است. با افزايش آسيب‌هاي اجتماعي و اقتصادي در هريك از مراحل توالي زماني وقوع زلزله، زمان بازگشت به وضعيت عادي فضاهاي شهري جهت توسعه و تكامل نيز افزايش مي‌يابد.  










مآخذ: مجموعه مقالات دومين كنفرانس بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله- 1599

ماتريس دوبعدي مجموعه عوامل موثر در افزايش آسيب‌هاي اجتماعي و اقتصادي فضاهاي شهري در مراحل توالي زماني وقوع زلزله

4) ضوابط تقليل آسيب فيزيكي عناصر و  فضاهاي شهري (ساختمان‌ها، راه‌ها، فضاهاي باز و زيرساخت‌ها)
الف)خصوصيات مكان طبيعي عناصر و  فضاهاي شهري
- برنامه‌ريزي كاربري بهينه زمين در مناطق شهري با توجه به نقشه‌هاي منطقه‌بندي خطر زلزله (مقياس‌هاي 1:5000 و 1:25000)؛ «توزيع متناسب فضاهاي شهري با توجه به ارزش‌هاي جاني، مالي و عملكردي آنها، به نحوي كه آسيب‌هاي اجتماعي و اقتصادي ناشي از آسيب فيزيكي آنها در هنگام وقوع زلزله به حداقل برسد».
- برنامه‌ريزي كاربري بهينه زمين در مناطق شهري با توجه به نقشه‌هاي خطر آسيب‌هاي حاصل از عوامل ژئوتكنيك لرزه‌اي. (قرارگرفتن عناصر و فضاهاي شهري با ارزش‌هاي جاني، مالي و عملكردي زياد مثل سازه‌هاي مهم و اصلي در مكان‌هاي امن)
- رعايت حريم خطر عناصر طبيعي با خصوصيت آسيب‌پذيري حاصل از عوامل ژئوتكنيك لرزه‌اي هنگام قرارگيري عناصر و فضاهاي شهري در مجاورت آنها.
- پايدار و مهار كردن مكان‌هاي طبيعي كه احتمال وقوع آسيب‌هاي حاصل از عوامل ژئوتكنيك لرزه‌اي در آنها وجود دارد، با تدابير و روش‌هاي مهندسي. به طور مثال، براي كاهش خطرات احتمالي زمين لرزه مي‌توان روش‌هاي زير را به كار بست:
الف) اجراي سيستم‌هاي پايداركننده 
ب) زهكشي گسترده
ج) ايجاد تغييراتي در فرم سراشيبي
- طراحي كالبدي مناسب عناصر شهري (ساختمان‌ها، پل‌ها و . . .) با توجه به تأثيرات شرايط محلي، جهت جلوگيري از ايجاد پديده رزنانس (همخواني فركانس عناصر شهري با فركانس زمين)
- طراحي پي مناسب عناصر شهري با توجه به ميزان آسيب‌هاي حاصل از عوامل ژئوتكنيك لرزه‌اي مكان‌هاي طبيعي (روانگرايي و لغزش‌هاي سطحي زمين) 

ب)خصوصيات كالبدي عناصر و  فضاهاي شهري
- طراحي معماري مقاوم در برابر زلزله
- طراحي سازه‌اي مقاوم در برابر زلزله
- طراحي ناسازه‌اي مقاوم در برابر زلزله (اتصالات صحيح سقف‌هاي كاذب، ديوارهاي جداكننده، كتيبه‌ها و پيش آمدگي‌ها، لوازم و تجهيزات، علائم و تزئينات، پنجره ها و . . .)
- كيفيت مطلوب و استاندارد مواد و مصالح ساختماني
- كيفيت مطلوب و استاندارد جزئيات اجرايي ساختماني
- رعايت فاصله مناسب و كافي بين ساختمان‌هاي مرتفع، جهت جلوگيري از بروز پديده ضربه
- رعايت نحوه اتصال و فاصله مناسب بين ساختمان‌هاي غير همگن همجوار
- تقويت كالبدي عناصر شهري فرسوده و يا تخريب و نوسازي آن‌ها جهت پايداري در برابر زلزله
- مقاوم‌سازي ساختمان‌هاي ابتدايي و انتهايي در الگوهاي تركيبي خطي قطعات شهري مجاور (ساختمان‌هاي همگن و متصل به هم)

ج)خصوصيات عملكردي عناصر و فضاهاي شهري
- كيفيت مطلوب و استاندارد مواد و مصالح لوله ها و مخازن تأسيساتي و تجهيزاتي حاوي مواد خطرناك و آتش زا.
- كيفيت مطلوب و استاندارد جزئيات اجرايي لوله ها و مخازن تأسيساتي و تجهيزاتي حاوي مواد خطرناك و آتش زا.
- تقويت كالبدي عناصر تأسيساتي و تجهيزاتي فرسوده و يا جايگزيني آنها با عناصر تأسيساتي و تجهيزاتي مقاوم در برابر زلزله.
5) ضوابط تقليل آسيب تركيبي در عناصر و فضاهاي شهري و افزايش امكانات گريز و پناه
الف) خصوصيات مكان طبيعي عناصر و فضاهاي شهري
- رعايت حريم خطر مكان‌هاي طبيعي با خصوصيت آسيب پذيري حاصل از عوامل ژئوتكنيك لرزه‌اي، هنگام قرارگيري فضاهاي بازگريز و پناه فضاهاي شهري در مجاورت آنها جهت كاهش آسيب مردم هنگام گريز و پناه. «ميزان فاصله به ميزان خطر، ميزان آسيب‌پذيري عنصر طبيعي و خصوصيات جمعيتي ساختماني و عملكردي فضاهاي شهري همجوار بستگي دارد».
- ايجاد فضاي باز امن كافي بين عناصر طبيعي محدودكننده و فضاهاي شهري متناسب با خصوصيات جمعيتي هر يك از عناصر و فضاهاي شهري، جهت افزايش قابليت گريز و پناه مردم.
- استفاده از تدابير و روش‌هاي مناسب براي كارايي و قابليت عناصر طبيعي محدودكننده هنگام همجواري عناصر و فضاهاي شهري با آنها جهت افزايش قابليت گريز و پناه مردم.
- تعيين مكان بهينه كاربري‌هاي خطرآفرين با توجه به جهت و سرعت باد محلي كه در صورت بروز آتش‌سوزي و يا خطرات ديگر، باد موجب انتشار و گسترش خطر و آسيب فضاهاي شهري همجوار نگردد.
- در نظر گرفتن تجهيزات لازم در فضاهاي باز امن با توجه به خصوصيات اقليمي هر محل جهت كاهش تنگناهاي گريز و پناه مردم.
- تعيين مشخصات كالبدي و مشخصات عملكردي در هر يك از مقياس‌هاي شهري، با توجه به ميزان آسيب پذيري و محدوديت‌هاي مكان طبيعي جهت افزايش امكانات گريز و پناه مردم.

   ب)خصوصيات كالبدي عناصر و فضاهاي شهري
   - طراحي معماري مناسب قطعه، به نحوي كه آسيب فيزيكي موجب آسيب فضاي باز عملكردي قطعه (ورودي‌ها، خروجي‌ها، محل‌هاي تجمع و . . .) نگردد.
- تركيب كالبدي مناسب قطعات با يكديگر، به نحوي كه آسيب فيزيكي يكي از قطعات به كالبد و يا فضاي باز قطعه مجاور آسيب نزند.
- تركيب كالبدي مناسب قطعات و راه‌هاي دسترسي، به نحوي كه آسيب فيزيكي قطعات (ريزش آوار، شكستن و فرو افتادن شيشه‌ها، تزئينات و الحاقات ساختمان و . . .) موجب آسيب راه‌ها نگردد. 

(ادامه مقاله فوق در شماره آتی چاپ خواهد شد)