زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

به قلم : دکتر عطیه میرزابابایی ؛ متخصص تغذیه ؛ از دانشگاه علوم پزشکی تهران

ati_babaee@yahoo.com

ستایش توسلی : دانشجوی کارشناسی علوم تغذیه ؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات

تحریریه زندگی آنلاین : بیماری خودایمنی چیست و شیوع آن چقدر است؟

بیماری‌های خودایمنی به گروهی از اختلالات گفته می‌شود که در آن‌ها سیستم ایمنی بدن به جای دفاع در برابر میکروب‌ها و عوامل خارجی، به سلول‌ها و بافت‌های سالم خود فرد حمله می‌کند. به زبان ساده، سیستم ایمنی که باید «محافظ بدن» باشد، دچار اشتباه می‌شود و بدن خود را بیگانه فرض می‌کند. تاکنون بیش از ۸۰ نوع بیماری خودایمنی شناسایی شده است؛ از جمله شایع‌ترین آن‌ها می‌توان به آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی)، لوپوس، مولتیپل اسکلروزیس (MS)، بیماری سلیاک و تیروئیدیت هاشیموتو و ... اشاره کرد.

بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، حدود ۵ تا ۸ درصد جمعیت جهان از یکی از انواع بیماری‌های خودایمنی رنج می‌برند. این آمار در برخی کشورها حتی رو به افزایش است. در ایران نیز تخمین زده می‌شود که حدود ۴ تا ۵ درصد جمعیت به یکی از این بیماری‌ها مبتلا باشند. زنان بیش از مردان در معرض این بیماری‌ها قرار دارند و بیشترین بروز آن در سنین جوانی و میانسالی دیده می‌شود.

بیماری‌زایی، علائم و نشانه‌ها

علت دقیق ایجاد بیماری‌های خودایمنی هنوز به طور کامل روشن نیست، اما ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و هورمونی نقش دارند. در این بیماری‌ها، سلول‌های ایمنی و مولکول‌هایی به نام سایتوکاین‌ها و اینترلوکین‌ها بیش‌ازحد فعال می‌شوند و التهاب مزمن ایجاد می‌کنند. این التهاب همان چیزی است که باعث بروز علائم بالینی می‌شود.

بیشتربخوانید:

مهم ترین توصیه ها برای مهار آنفلوآنزا

نشانه‌ها بسته به نوع بیماری متفاوت هستند، اما برخی علائم عمومی در اکثر بیماران دیده می‌شوند:

• احساس خستگی شدید و بی‌دلیل
• درد و التهاب در مفاصل
• مشکلات گوارشی مانند نفخ یا اسهال مزمن
• تب خفیف یا طولانی‌مدت
• ریزش مو و مشکلات پوستی
• در برخی موارد، اختلال در عملکرد اندام‌ها مثل تیروئید یا دستگاه عصبی

این علائم معمولا مزمن و طولانی‌مدت هستند و زندگی روزمره فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

روش‌های درمانی و عوارض داروها

امروزه درمان اصلی بیماری‌های خودایمنی بر پایه داروها است. داروهای کاهنده التهاب (مثل کورتیکواستروئیدها)، داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی و داروهای بیولوژیک از جمله روش‌های رایج هستند. این داروها به کنترل علائم کمک می‌کنند و جلوی پیشرفت آسیب بافتی را می‌گیرند. با این حال، مصرف طولانی‌مدت این داروها بی‌عارضه نیست: افزایش وزن، پوکی‌استخوان، بالا رفتن قند خون، آسیب کبدی، تضعیف ایمنی و حتی افزایش خطر عفونت از جمله مشکلاتی هستند که بسیاری از بیماران تجربه می‌کنند. به همین دلیل، توجه به شیوه زندگی سالم و تغذیه مناسب به عنوان درمان مکمل، اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.

تغذیه؛ کلید کنترل التهاب

پژوهش‌های متعدد نشان داده‌اند که تغذیه نقش مستقیم در شدت و روند بیماری‌های خودایمنی دارد. رژیم غذایی نامناسب می‌تواند التهاب را تشدید کند، در حالی که انتخاب صحیح مواد غذایی قادر است التهاب را کاهش دهد و علائم را کنترل نماید. تغذیه به‌تنهایی جایگزین دارو نیست، اما به‌عنوان حامی اصلی درمان دارویی عمل می‌کند و کیفیت زندگی بیماران را بهبود می‌بخشد.

التهاب و نقش رژیم غذایی در کنترل آن

در بدن بیماران خودایمنی، موادی مانند TNF-α، اینترلوکین‌ها و سایر سایتوکاین‌های التهابی بیش از حد تولید می‌شوند. این‌ها همان عواملی هستند که التهاب و درد مفاصل، خستگی و مشکلات گوارشی را ایجاد می‌کنند. جالب است بدانیم که سطح این عوامل التهابی تا حد زیادی تحت تأثیر رژیم غذایی است. برای مثال، مصرف بیش‌ازحد قندهای ساده و چربی‌های اشباع، این التهاب را تشدید می‌کند، در حالی که رژیم‌های سرشار از فیبر، اسیدهای چرب امگا ۳ و ترکیبات گیاهی آنتی‌اکسیدانی می‌توانند فعالیت این مولکول‌های التهابی را کاهش دهند.

بیشتربخوانید:

تضعیف سیستم ایمنی با مصرف قند و شکر

رژیم مدیترانه‌ای؛ دوست بیماران خودایمنی

رژیم مدیترانه‌ای یکی از الگوهای غذایی شناخته‌شده است که مطالعات زیادی بر روی آن انجام شده و نتایج مثبتی در بیماران خودایمنی نشان داده است. این رژیم سرشار از سبزیجات تازه، میوه‌های رنگارنگ، غلات کامل، حبوبات، مغزها و دانه‌ها است. مصرف ماهی و روغن زیتون در این الگو جایگاه ویژه‌ای دارد و گوشت قرمز و غذاهای فرآوری‌شده به حداقل می‌رسد.

تحقیقات نشان می‌دهند بیمارانی که این رژیم را رعایت می‌کنند، سطح التهاب پایین‌تری دارند، خستگی و دردشان کاهش می‌یابد و کیفیت زندگی آن‌ها بهبود پیدا می‌کند. در این رژیم توصیه می‌شود:

• روزانه ۵ تا ۷ واحد سبزی و میوه مصرف شود.
• دست‌کم دو بار در هفته ماهی جایگزین گوشت قرمز شود.
• روغن زیتون به‌عنوان منبع اصلی چربی مورد استفاده قرار گیرد.
• مصرف مغزها (مثل گردو و بادام) چند بار در هفته گنجانده شود.

رژیم DASH و اثر آن

رژیم DASH که در اصل برای کنترل فشار خون طراحی شده است، به دلیل ترکیب سالم خود در بیماران خودایمنی نیز توصیه می‌شود. این رژیم شامل مصرف زیاد میوه، سبزیجات، غلات کامل، لبنیات کم‌چرب و پروتئین‌های کم‌چرب است و مصرف نمک، شیرینی و چربی‌های اشباع را محدود می‌کند.

مطالعات نشان داده‌اند که رژیم DASH می‌تواند سطح التهاب و استرس اکسیداتیو را کاهش دهد و به بهبود عملکرد سیستم ایمنی کمک کند. به همین دلیل، برای بیمارانی که علاوه بر بیماری خودایمنی دچار فشار خون بالا یا مشکلات قلبی هستند، انتخابی بسیار مناسب محسوب می‌شود.

نقش مکمل‌یاری پروبیوتیک‌ها

پروبیوتیک‌ها باکتری‌های مفیدی هستند که در روده زندگی می‌کنند و به سلامت دستگاه گوارش کمک می‌کنند. در بیماران خودایمنی، تعادل میکروبی روده معمولا به هم می‌خورد و همین امر می‌تواند التهاب را تشدید کند. مطالعات نشان داده‌اند که مصرف پروبیوتیک‌ها (از طریق ماست پروبیوتیک، کفیر یا مکمل‌ها) می‌تواند سیستم ایمنی را متعادل کرده و علائم گوارشی بیماران خودایمنی مثل نفخ، اسهال یا یبوست را کاهش دهد.

مکمل‌یاری ویتامین D3

ویتامین D3 یکی از مهم‌ترین ریزمغذی‌ها در تنظیم عملکرد سیستم ایمنی است. کمبود این ویتامین در بیماران خودایمنی بسیار شایع است و با شدت بیشتر بیماری ارتباط دارد. مصرف مکمل ویتامین D تحت نظر پزشک می‌تواند فعالیت سلول‌های ایمنی را متعادل کرده و التهاب را کاهش دهد. نور آفتاب منبع طبیعی این ویتامین است، اما در بسیاری از بیماران، دریافت مکمل ضروری خواهد بود که در صورت کمبود  تحت نظارت پزشک تجویز می شود.

مصرف ماهی و مکمل امگا ۳

اسیدهای چرب امگا ۳ که به‌وفور در ماهی‌های چرب (مثل سالمون، ساردین و ماهی آزاد) یافت می‌شوند، خاصیت ضدالتهابی قوی دارند. این اسیدهای چرب با مهار تولید سایتوکاین‌های التهابی می‌توانند درد مفاصل، خستگی و التهاب عمومی بدن را کاهش دهند. مطالعات نشان داده‌اند که مصرف حداقل دو وعده ماهی در هفته یا مکمل امگا ۳ (طبق دستور پزشک) برای بیماران خودایمنی بسیار مفید است.

کنترل استرس و خواب

تغذیه تنها عامل مهم نیست؛ استرس و کمبود خواب نیز می‌توانند التهاب را تشدید کنند. وقتی فرد تحت استرس طولانی قرار دارد، هورمون کورتیزول و سایر مواد التهابی در بدن افزایش می‌یابند. خواب ناکافی هم همین اثر را دارد و باعث تشدید علائم بیماری می‌شود. توصیه می‌شود بیماران روزانه حداقل ۷ ساعت خواب باکیفیت داشته باشند و از روش‌های آرام‌سازی مثل تنفس عمیق، یوگا یا پیاده‌روی استفاده کنند.

پرهیزهای غذایی و توصیه‌های پایانی

بیماران خودایمنی باید از مصرف برخی مواد غذایی که التهاب‌زا هستند پرهیز کنند. سرخ‌کردنی‌ها، فست‌فودها، گوشت‌های فرآوری‌شده (مثل سوسیس و کالباس)، کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده (مثل نان سفید، شیرینی و نوشابه)، روغن‌های گیاهی نامناسب و شیرین‌کننده‌های مصنوعی مانند آسپارتام از جمله مواردی هستند که باید به حداقل برسند.

در مقابل، افزایش مصرف فیبر (نان سبوس‌دار و حبوبات)، سبزیجات رنگی (هویج، چغندر، کلم بروکلی و فلفل دلمه‌ای)، میوه‌های تازه (انار، پرتقال و انگور)، مغزها و ادویه‌های ضدالتهابی مانند زردچوبه و زنجبیل می‌توانند به کاهش التهاب کمک کنند.

جمع‌بندی

بیماری‌های خودایمنی اگرچه درمان قطعی ندارند، اما با ترکیبی از دارو، تغذیه مناسب و سبک زندگی سالم می‌توانند به‌خوبی کنترل شوند. رژیم‌های مدیترانه‌ای و DASH، مصرف منظم ماهی و امگا ۳، مکمل‌یاری ویتامین D و پروبیوتیک‌ها، پرهیز از غذاهای التهاب‌زا، و توجه به خواب و مدیریت استرس از اصلی‌ترین توصیه‌های علمی برای این بیماران است. در نهایت، همان‌طور که دارو درمانی ضروری است، تغذیه سالم نقش حمایتی حیاتی دارد و می‌تواند کیفیت زندگی بیماران را به میزان چشمگیری بهبود بخشد.