دكترمحمد حسین صالحی سورمقی؛ دكترای تخصصی فارماكوگنوزی و استاد دانشكده داروسازی دانشگاه تهران
شیوع اضافه وزن و چاقی در جمعیت بزرگسالا ن آمریكا حدود ۶۴ درصد برآورد شده است. اگرچه عوامل زیادی در این چاقی اپیدمیک موثر هستند ولی یكی از دلا یل آن انواع داروهای مصرفی در درمان بیماری های مختلف می باشد.
در طی دوره درمان و همینطور هنگام انتخاب دارو، پزشک بایستی به این نكته توجه كند كه چنانچه بیمار در معرض خطر اضافه وزن و چاقی می باشد، از داروهایی كه باعث افزایش وزن می شوند و در این مقاله به طور مختصر نام برده می شوند استفاده نشود و در عوض از سایر داروهای جایگزین استفاده شود.
علا وه بر اثرات منفی اضافه وزن بر سلا متی، دیده شده است، كه این اضافه وزن ایجاد شده در اثر مصرف دارو نه تنها باعث كاهش كیفیت زندگی می شود بلكه تمایل بیمار برای ادامه درمان و مصرف دارو را نیز كاهش می دهد. عدم پیروی از درمان به طور آگاهانه توسط بیمار به ویژه زمانی كه فواید و اثرات مثبت دارو محدود باشد بیشتر محتمل می باشد.
در شرایطی كه پزشک ناچار به تجویز دارو می باشد و جایگزینی برای آن ندارد، بایستی در مورد احتمال اضافه وزن هنگام مصرف دارو با بیمار صحبت كند و راهكارهایی را برای پیشگیری و مقابله با اضافه وزن ارائه دهد.
تفاوت های فردی زیادی در زمینه پاسخ به داروها و اثر آنها بر وزن بدن وجود دارد، كه ارائه یک توصیه كلی كه برای تمام بیماران مناسب باشد را مشكل می كند.هدف ما در این مقاله مرور داروهای رایجی می باشد كه اضافه وزن و چاقی جزو عوارض جانبی اصلی آنها می باشد.
اكثریت داروهای با عارضه جانبی چاقی كه در حال حاضر نسخه می شوند داروهای مصرفی در درمان بیماری های نورولوژیک (مغز و اعصاب)، روانی و دیابت می باشند.
داروهای آنتی سایكوتیک و افزایش وزن بدن
داروهای اعصاب شامل فنوتیازین ها (از جمله كلروپرومازین)، بوتیروفنون (از جمله هالوپیریدول)، ژحذحسخخژرخخژ (از جمله درسخخژذحرسدح) می توانند باعث افزایش وزن شوند، البته میزان افزایش وزن بین افراد و داروهای مختلف متفاوت می باشد. مكانیسم این داروها كه از آن طریق بر وزن بدن اثر می گذارند، دقیقا مشخص نمی باشد، اما این احتمال وجود دارد كه تداخل بین دارو و انواع گیرنده ها از جمله گیرنده های دوپامین، سروتونین و هیستامین در افزایش اشتها و وزن بدن دخیل باشد.
داروهای ضدافسردگی و افزایش وزن بدن
تعدادی از داروهای ضدافسردگی باعث افزایش وزن بدن می شوند كه بعضا به حدود ۲۰ كیلوگرم در طی چند ماه دوره درمان می رسد. مهاركننده های منوآمین اكسیداز به نظر می رسد كه افزایش وزن كمتری را نسبت به ضدافسردگی های سه حلقه ای ایجاد می كند.
مهاركننده های برداشت سروتونین انتخابی
به نظر می رسد كه بر وزن بدن اثری نداشته باشند و حتی ممكن است باعث كاهش وزن نیز بشوند. لیتیوم باعث افزایش قابل توجه وزن می شود. ولی به طور كلی به نظر می رسد تغییرات ایجاد شده در وزن بدن توسط آنتی سایكوتیک ها نسبت به ضدافسردگی ها از نظر بالینی، بیشتر قابل توجه باشد.
داروهای ضدتشنج و افزایش وزن بدن
بیشتر داروهای ضدتشنج بخصوص والپروئیک اسید (والپروات سدیم) و كاربامازپین باعث افزایش وزن بدن می شوند، از این دسته دارویی توپیرامات و لا موتریجین بر وزن بدن اثری ندارند.
هورمون های استروئیدی و افزایش وزن بدن
ارتباط مصرف كورتیكواستروئیدها با افزایش وزن بدن بخصوص در ناحیه تنه ای به خوبی مشخص شده است. احتباس آب و سدیم به همراه افزایش اشتها باعث بالا رفتن وزن در هنگام استفاده از كورتیكواستروئیدها می شود.
كنترل دیابت و افزایش وزن بدن
مكانیسم های متعددی برای افزایش وزن بدن به دنبال مصرف داروهای ضددیابت بیان شده است مانند: كاهش تخریب و سنتز پروتئین، كاهش متابولیسم بدن و كاهش گلوكز اوری و دفع كمتر انرژی از طریق ادرار.انسولین درمانی در بیماران دیابتی معمولا باعث افزایش وزن بدن می شود.
در دو مطالعه بزرگ ثٴٴئ و ئثتپث، دیده شد كه درمان شدید با انسولین (تزریق ۳ بار یا بیشتر انسولین در طول روز) باعث افزایش قابل توجه وزن در بیماران می شود كه نقش انسولین در اضافه وزن را نشان می دهد. همچنین در مطالعه دیگر دیده شده كه اضافه كردن انسولین به رژیم درمانی بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ كنترل نشده باعث افزایش وزن بیشتر در این بیماران می شود.
افزایش وزن با مصرف داروی ضددیابت تیازولیدیون ها نسبت به انسولین و سایر داروهای ضددیابت بیشتر می باشد. رزیگلیتازون و پیوگلیتازون داروهای موجود در این گروه به ترتیب باعث 4/6-۳ و ۳-۲ كیلوگرم افزایش وزن می شوند.
در بین <سولفونیل اوره آ> كه برای افراد دیابتی تجویز می شود به نظر می رسد گلی بوراید بیشترین افزایش وزن را موجب می شود كه ممكن است به علت وقوع بیشتر افت قندخون در هنگام مصرف گلی بوراید و به دنبال آن تحریک اشتها باشد.
راهكارهایی جهت كنترل افزایش وزن ناشی از مصرف دارو
— پایش بیماران مستعد اضافه وزن و چاقی در هنگام شروع یک درمان جدید.
— اجتناب از مصرف داروهایی كه باعث بیش از ۷ درصد افزایش وزن در افراد مستعد می شود.
— هنگامی كه امكان استفاده از درمان جایگزین وجود ندارد، بیمار را بایستی نسبت به كاهش كالری دریافتی از رژیم غذایی و همینطور افزایش فعالیت بدنی آگاه كرد.
— استفاده از كمترین دوز مصرفی دارو، در صورت ایجاد اضافه وزن، توصیه به كم كردن دوز دارو یا استفاده همزمان از داروی مكمل دیگر، باعث كاهش وزن می شود.
— توصیه به مصرف داروهای كاهنده وزن.
—مطلع كردن بیمارقبل از شروع درمان، از امكان اضافه وزن با شروع مصرف دارو.
— برنامه ریزی با بیمار در مورد اینكه چه مقدار اضافه وزن انتظار می رود و چه مداخلا تی بایستی در صورت لزوم انجام شود.
