زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر حسین ایمانی، متخصص تغذیه، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران

هنگام شيردادن، رابطه‌اي كه ميان مادر و كودك برقرار مي‌شود، تماس بدني، چشمي نوزاد و مادر و همچنين گوش دادن نوزاد به ضربان قلب و تنفس مادر مي‌تواند آرامش عجيبي به وجود آورد. بنابراين هميشه كافي نبودن شيرمادر نمي‌تواند دليلي براي تغذيه نوزاد با شيرخشك باشد و نبايد به همين راحتي فوايد شيرمادر را ناديده گرفت و كودك را از مزاياي آن محروم كرد. با این وجود در برخی موارد به مانند زمانی که تولید شیر در مادر ناکافی باشد، زمانی که مادر مبتلا به بیماری‌هایی مانند ایدز، گالاکتوزومی و سل باشد، زمانی که نوزاد  به هر نحوی از خورانش شیر مادر اجتناب کند، در زمان ابتلا نوزاد به برخی بیماری‌های متابولیک مانند فنیل کتونوری و یا در طی دوره تغذیه تکمیلی نوزاده با شیر مادر نیاز به استفاده از شیرخشک می‌باشد.

انواع فرمولاسيون پايه براي تهيه شيرخشك

• شيرخشك بر پايه شير گاو
• شيرخشك بر پايه پروتئين سويا
• شيرخشك بر پايه آمينواسيد
• شيرخشك بر پايه پروتئين Wheyهيدروليز شده
• شيرخشك بر پايه پروتئين Wheyيا كازئين هيدروليز شده

مهمترين ويژگي ها و تفاوت ميان شير مادر و گاو

 تغييرت ايجاد شده در شير گاوي در جهت ايجاد شيرخشك:

در شيرهاي آداپته نسبت Wheyپروتئين به كازئين همانند شير مادر است. مقداري چربي اشباع از شير تازه گاو خارج و بجاي آن چربي غير اشباع وارد ميشود تا مقدار اسيد لينولئيك ) ،(ω6اسيد آلفا لينولنيك ω3و آراشيدونيك اسيد شير افزايش يابد. ميزان قند شير طبيعي گاو نسبت به شير مادر كم است به همين علت لاكتوز آن را افزايش ميدهند تا همانند شير مادر شود. در بعضي شيرها با اضافه كردن مقداري سولفات فرو، آهن شير را به 8تا 12ميليگرم در ليتر مي رسانند.

مواد معدني و ويتامينها را نيز با توجه به نياز شير خوار و تركيب شير مادر اضافه ميكنند. ويتامينها در شير مادر بيشتر از شير گاو است به همين جهت به شير گاو ويتامينها نيز به مقدار نياز روزانه شير خوار اضافه ميكنند. نسبت كلسيم و فسفر را تغيير مي دهند تا نزديك شير مادر تا (2.1 )2شود. شير مادر با توجه به محتواي كربوهيدرات و چربي بيشتر نسبت به شير طبيعي گاو انرژي بيشتري دارد ) ،(20 Kcal/ozدر مورد شيرخشك هاي اطفال طبيعي Term Infant Formulaهم با اضافه كردن لاكتوز و روغن هاي گياهي انرژي شير طبيعي گاو را به 20 Kcal/ozمي رسانند، اين درحاليست كه انرژي شيرخشك هاي نوزادان نارس را بر اساس 24 Kcal/oz و در مورد شيرخشك هاي غني شده در حدود 22kcal تنظیم می کنند.

آلرژي به شير گاو در شير خواران

شايع ترين نوع آلرژي خوراكي در اطفال آلرژي به شير گاو (Cow Milk Allergy = CMAاست، سابقه فاميلي يكي از مهمترين فاكتورهاي مستعد كننده ابتلا به حساسيت به شير گاو است. وقتي يكي از والدين آلرژي دارد كودشان ممكن است حدود  25 تا 30 درصد و اگر هر دو والد مبتلا به آلرژي نسبت به هر ماده اي باشند كودكشان بين تا  65 تا 70 درصد به آلرژي مبتلا مي شود، شروع شير طبيعي گاو( شير پاستوريزه) قبل از دوازده ماه ممنوع است و اين اقدام احتمال ابتلا به  CMAرا به شدت افزايش خواهد داد.

اگرچه در تهيه شيرخشك ها هم از شير طبيعي گاو استفاده مي شود ولي چون در پروسه توليد آن از حرارت بالاتري استفاده مي شود پروتئينها   Denatureشده و خاصيت حساسيت زايي آنها کاهش مي يابد. علايم ناشي از آلرژي غذايي در كودكان، نفخ، درد شكمي، رگه هاي خون در مدفوع، بيقراري، اسهال، يبوست، تشديد دردهاي كوليكي و عدم وزن گرفتن كافي طفل. علائم كوليك نوزادان كه از 4تا 1ماهگي وجود دارد، در اثر آلرژي به مواد غذايي تشديد ميشود.

از جمله علائم ديگر آلرژي گرفتگي بيني، خسخس، سرفه، تنگي نفس مي باشد. به دلیل مشکلات و اختلالاتی که در برخی کودکان وجود دارد در طول سالیان گذشته انواع مختلف شیر خشک توسط صنایع تولید شیر خشک به بازار ارائه شده است که به معرفی برخی از آن ها می پردازیم.

شيرخشك آهن دار

توصيه انجمن طب كودكان آمريكا اين است كه تمام كودكان سالمي كه كل تغذيه آنها از شير مادر تأمين نميشود، بايد تا يك سالگي شيرخشك داراي آهن اضافي مصرف كنند. خطر ابتلا به آنمي فقر آهن در شيرخواراني كه از شيرخشك با آهن كم تغذيه مي شوند بيشتر است. مطالعات نشان داده اند كه دريافت آهن كافي در سال اول زندگي تأثير مهمي بر عملكرد آموزشي در سنين مدرسه خواهد داشت.

شيرخشك بر پايه سويا

در مواردي كه كودك CMAدارد توصيه ميشود شيرخشك با پايه پروتئين سويا به وي داده شود، البته در حدود % 50 موارد كودك ممكن است به پروتئين سويا هم حساسيت داشته باشد كه در صورت بروز آن بايد از شيرهاي هايپو آلرژيك استفاده كرد كه در ادامه به معرفي آنها خواهيم پرداخت.
نكته: تمام شيرخشك هاي بر پايه سويا بدون لاكتوز هستند.

شيرخشك هاي فاقد لاكتوز

آنزيم لاكتازدر بدن نوزاد ممكن است ترشح نشود يا به مقداري كمتر از نياز گوارشي طفل ترشح شود، در نتيجه لاكتوز كه دي ساكاريدي متشكل از گالاكتوز و گلوكز است شكسته نشده و به صورت دست نخورده وارد روده ها ميشود و در آنجا توسط باكتري هاي بي هوازي هضم شده و توليد گاز و اسيد ميكند. اسيد توليد شده منجر به درد، اسپاسم و سوزش مقعد هنگام دفع طفل مي شود، گاز توليد شده هم باعث ايجاد نفخ و دل درد مي شود
بروز اسهال مي تواند يكي از دلايل عدم تحمل لاكتوز باشد. اسهال منجر به عدم فرصت يافتن آنزيم هاي ترشح شده براي هضم دي ساكاريدها شده و مصرف دي ساكاريدها در زمان اسهال، تشديد كننده اسهال خواهد شد، بنابراين شايعترين نوع عدم تحمل لاكتوز در شيرخواران اسهال است، در صورت بروز اختلال عدم تحمل لاكتوز بهتر است از شيرخشكهاي بدون لاكتوز در تغذيه طفل استفاده كرد. در اين شيرخشك ها منبع كربوهيدرات فروكتوز، سوكروز و مالتو دكسترين است كه يك پلي ساكاريد است كه از هيدروليز نشاسته ذرت به دست     مي آيد و به راحتي هضم ميشود و جذب سريعي دارد.

شیرخشک های هایپوآلرژیک 

شير خشك هاي حاوي پروتئين هاي هيدروليزه شده هستند. به عبارت ديگر پروتئين هاي موجود در اين شيرخشك ها براي هضم بهتر قبلاً شكسته شده اند و در موارد پيشگيري از بروز آلرژي استفاده مي شوند. شيرخشك حاوي اسيدهاي چرب ضروري مانند آلفا لينولنيك اسيد،  ايكوزاپنتانوئيك اسيد،  دكوزاهگزانوئيك اسيد و آراشيدونيك اسيد می باشد. افزودن اسيدهاي چرب ضروري ذكر شده به شير طبيعي گاو لازم است، كما اينكه اين ريز مغذي ها در شير مادر وجود دارند و سبب تكوين بهتر سيستم عصبي، بينايي و التهابي خواهند شد. 

شيرخشك هاي ضد رفلاكس

تقريبا  %40از كودكان زير 3ماه دچار رفلاكس هستند. اما معمولاً پس از 12ماهگي اين اختلال به تدريج با تكوين آناتوميك مري كاهش مي يابد، اين شيرخشك ها دفعات، شدت و مقدار شير  Refluxشده را كاهش مي دهند. آنها حاوي يك قوام دهنده طبيعي هستند كه باعث افزايش ويسكوزيته شير وارد شده به معده مي شود. عامل ويسكوزان يك صمغ اكثراً صمغ آكازيا است.