با پیشرفت علم و تكنولوژی و گسترش شهرنشینی، آسایش در جوامع افزایش می‌یابد، ولی خود این تكنولوژی، باعث پیدایش مشكلات سلامتی خواهد شد كه زندگی بشر را تهدید می‌كند.
استفاده از كودهای شیمیایی در كشاورزی، سموم دفع آفات نباتی، شوینده‌های مختلف خانگی و صنعتی، آلودگی هوا و دیگر تهدیدات سلامتی، امروزه بصورت مستقیم توانسته است سلامت انسان را با مكانیسم‌های مختلفی تهدید نماید. یكی از مهمترین مكانیسم‌های بیماری‌زا در این میان افزایــــش اســـتــرس اكسیداتیو است.
استرس اكسیداتیو وجود مواد رادیكال آزاد یا اكسیژن جفت نشده‌ای است كه با اكسید كردن درشت مولكو‌ل‌های بدن از قبیل چربی‌های موجود در LDL و اسیدهای نوكلئیك میتوانند به‌ترتیب باعث پیدایش بیماری‌های قلبی _ عروقی و سرطان شوند. در این مقاله از چند جنبه به این تعادل (اكسیدان – آنتی‌اكسیدان) توجه خواهد شد.
منابع تولید استرس اكسیداتیو در بدن
استرس اكسیداتیو در بدن از دو طریق تولید می‌شود، راه اول ورود این رادیكال‌های آزاد از محیط به بدن است كه برای مثال از استشمام شوینده‌ها و ضد عفونی‌كننده‌ها و سفید كننده‌های صنعتی و خانگی میتوان نام برد. استنشاق هوای یونیزه شده در اطراف دكل‌های برق فشار قوی نیز می‌تواند باعث ورود رادیكال‌های آزاد به بدن شود. طوری كه توصیه می‌شود از مواجهه با موارد فوق اجتناب گردد.
راه دوم ورود رادیكال‌های آزاد به بدن، تولید این مواد در بدن می‌باشد (تولید درونساز). همانطور كه می‌دانیم، گلبول‌های سفید بدن به عنوان سربازان دفاعی بدن در مقابل هجوم باكتری‌ها، ویروس‌ها و تمام عوامل مهاجم دیگر می‌باشند. گلبول‌های سفید مكانیسم‌های مختلفی برای از بین بردن این عوامل حمله كننده به بدن دارند.
یكی از این مكانیسم‌ها، تولید رادیكال‌های آزاد در میتو‌كندری گلبول‌های سفید در طی واكنش «انفجار تنفسی» می‌باشد. رادیكال‌های آزاد كه طی این انفجار تنفس تولید می‌شوند به عنوان «مواد سمی» در مجاورت باكتری‌ها، ویروس‌ها و یا سایر عوامل مهاجم قرار گرفته و باعث از بین رفتن آنها می‌شوند.
بنابراین بدن ما از رادیكال‌های آزاد به عنوان اسلحه در برابر عوامل عفونت‌زا استفاده می‌كند كه به نظر می‌آید باعث كاهش عفونت شود، ولی در طولانی مدت با افزایش عوامل عفونی، استمرار تولید رادیكال‌های آزاد باعث افزایش استرس اكسیداتیو شده و بجای باكتری‌ها و عوامل بیگانه، باعث از بین رفتن و تغییر در بافت‌های سالم بدن از جمله چربی‌های LDL و اسیدهای نوكلئیك می‌شود كه می‌تواند باعث افزایش خطر بیماری‌های مختلف در بدن شود.
آنتی‌اكسیدان چیست و از كدام منابع تولید می‌شود؟
آنتی اكسیدان‌ها در بدن به دو دسته رژیمی و درونزا تقسیم‌بندی می‌شوند. آنتی‌اكسیدان‌های رژیمی عبارتند از :
ویتامین E، ویتامین C، كاروتنوئیدها و فلاوونوئیدها. در صورتی كه آنتی‌اكسیدان‌های درونزا به دو دسته آنزیمی و غیر آنزیمی تقسیم‌بندی می‌شوند.
آنتی‌اكسیدان‌های آنزیمی عبارتند از گلوتاتیون ردوكتاز، گلوتاتیون پراكسیداز، تیوردوكسین ردوكتاز و سوپراكسید دیسموتاز، در صورتی كه آنتی‌اكسیدان‌های غیر آنزیمی عبارتند از گلوتاتیون، اسید اوریك و تا حدودی آلبومین.
تمامی این دسته مواد از طریق جارو كردن و سیراب كردن رادیكال‌های آزاد باعث از بین رفتن یا غیر فعال شدن رادیكال‌های آزاد می‌شوند. شایان ذكر است كه آنزیم‌های آنتی‌اكسیدانی از ویتامین‌ها یا عناصر معدنی دیگری به عنوان كوآنزیم یا كوفاكتور كمك می‌گیرند. از این ویتامین‌ها و مینرال‌ها میتوان به ریبوفلاوین، روی، سلنیوم، مس و منگنز اشاره كرد. به همین دلیل، در بسیاری از كتاب‌ها، از این مواد مغذی به عنوان آنتی‌اكسیدان یاد می‌شود كه البته صحیح نمی‌باشد
به این دلیل كه هیچ‌‌كدام از این مواد مغذی به تنهایی قادر به انجام فعالیت آنتی‌اكسیدانی نیستند و برای فعالیت آنتی‌اكسیدانی خود بصورت كمكی به آنزیم‌های فوق‌الذكر كمك می‌نمایند.
چگونه استرس اكسیداتیو باعث بروز بیماری‌های مختلف می‌شود؟
زمانی كه استرس اكسیداتیو به ذرات LDL در خون حمله نماید، باعث اكسید شدن این ذرات شده و LDL اكسید شده را تولید خواهد كرد. ذرات LDL اكسید شده به تشخیص سلول‌های ایمنی بدن ذرات مطلوبی برای بدن نمی‌باشند، بنابراین، این ذرات در دیواره عروق تجمع اجباری پیدا می‌كنند كه اساس تولید سلول‌های ابری یا مه‌آلود است. با پیشرفت حمله رادیكال‌های آزاد به ذرات LDL، سلول‌های ابری بیشتری در عروق ساخته می‌شوند كه در حضور غلظت طبیعی كلسیم سرمی، می‌تواند كلسیفیه شده و به زائده‌های سفت و محكمی تبدیل شود كه یا به خودی خود می‌تواند انعقاد خون را افزایش دهد و یا با انسداد فیزیكی باعث انسداد عروق گردد. بنابراین با بالا رفتن استرس اكسیداتیو، خطر بیماری‌های قلبی _ عروقی افزایش می‌یابد.
به علاوه مواد اكسیدان یا فعال اكسیژنی (ROS) میتوانند با تأثیر بر اسیدهای نوكلئیك باعث تغییر در پروتئین‌سازی شده و سلول را سرطانی كنند. فرار این سلول‌های با پروتئین‌های غیر طبیعی از چنگال سیستم ایمنی بدن، و تكثیر این سلول‌ها باعث پیدایش سلول‌های سرطانی می‌شود، بنابراین، علت‌یابی بیماری سرطان نیز تا حدودی به وجود سطح بالایی از استرس اكسیداتیو بستگی دارد.
علاوه بر دو بیماری مهم قلب و عروق و نیز سرطان كه بصورت تنگاتنگی با استرس اكسیداتیو در ارتباط هستند، بیماری‌های التهابی از قبیل آسم، آرتریت روماتوئید و بسیاری از بیماری‌های دیگر نیز بصورت غیر مستقیم با استرس اكسیداتیو در ارتباط می‌باشند.
منابع غذایی آنتی‌اكسیدان‌های رژیمی كدامند؟
ویتامین E: ویتامین E كه مهمترین آنتی‌اكسیدان فاز چربی می‌باشد، در روغن‌های گیاهی وجود دارد. از جمله این روغن‌ها، میتوان به روغن زیتون، روغن سویا، روغن گلرنگ، روغن آفتابگردان و روغن ذرت اشاره نمود. جالب اینجا است كه در این گیاهان روغنی، ویتامین E موجود در این غذاها باعث جلوگیری از فساد اكسیداتیو روغن‌های غیر اشباع آنها می‌شود. البته مكمل‌های ویتامین E نیز در بازار به وفور وجود دارد.
ویتامین C: ویتامین C مهمترین آنتی‌اكسیدان فاز آبی در بدن بوده و نقش حفاظتی و حمایتی از ویتامین E را دارا می‌باشد. ویتامین C در غذاهایی مانند فلفل، مركبات، كیوی و سبزیجات مختلف وجود دارد. برای ویتامین C نیز انواع مختلفی از مكمل‌های ویتامینی وجود دارد.
كاروتنوئیدها: از انواع 300 نوع مختلف كاروتنوئید كه در طبیعت وجود دارد، حدود 20 نوع از آنها در غذاهای روزانه ما موجود می‌باشد كه تنها 5 تا 6 نوع از آنها در سرم خون انسان قابل اندازه‌گیری است. از این كاروتنوئیدها میتوان به آلفا كاروتن، بتا كاروتن، لیكوپن، بتاكریپتوگزانتین، لوتئین و زئازانتین اشاره نمود. لیكوپن قوی‌ترین قدرت آنتی‌اكسیدانی را در میان كاروتنوئیدها دارا می‌باشد. كاروتنوئیدها در سبزیجات رنگی با رنگ تیره به‌وفور یافت می‌شوند (از جمله گوجه فرنگی و هویج).
فلاوونوئیدها
در طبیعت حدود 2000 نوع فلاوونوئید وجود دارد كه تنها چند نوع آن در سرم انسان قابل اندازه‌گیری است. این فلاوونوئیدها عبارتند از: مورین، جنیستئین، نارنجین، كرستین، هپسیدین و كتكین. فلاوونوئیدها در غذاهای مختلفی مانند سیب، گلابی، سیر، پیاز، چای سبز و سیاه و سبزیجات مختلف وجود دارند. میتوان گفت كه فلاوونوئیدها در دوزهای بسیار بالا (در صورتی كه به صورت مكمل‌های مگادوز استفاده شوند) میتوانند سمی باشند. بنابراین مصرف آنها به صورت مكمل چندان توصیه نمی‌شود.
كلام آخر
با افزایش سهم سبزیجات و میوه‌جات میتوان دریافت آنتی‌اكسیدان‌های رژیمی را افزایش داد و تعادل آنتی‌اكسیدانی – اكسیدانی بدن را به نفع سیستم آنتی‌اكسیدانی بدن تغییر داد و از بروز بسیاری از بیماری‌ها جلوگیری كرد.
