نوجوان تغذیه را جدی بدان
در شماره قبل مجله، در مورد تاثیر تغذیه بر رشد نوجوانان صحبت شد و فاكتورهای موثر در این مورد از قبیل انرژی، پروتئین، ویتامین‌های A و D و املاحی مانند كلسیم و فسفر را مورد بحث قرار دادیم. علاوه بر فاكتورهای ذكر شده، مواد مغذی دیگری نیز وجود دارند كه در رشد موثرند.
دو ماده معدنی دیگر یعنی روی و ید نیز در رشد تاثیر قابل توجهی دارند. روی یكی از موادی است كه در سلامت انسان بخصوص كودكان و نوجوانان نقش مهمی دارد. از جمله آنكه در پروتئین‌ها نقش ساختمانی به عهده داشته و در تولید پروتئین‌ها نیز موثر است. این ماده مغذی یكی از فاكتورهای مهم موثر در رشد كودكان و نوجوانان محسوب می‌شود و كمبود آن موجب اختلال در رشد و كوتاهی قد می‌شود، حتی كمبود شدید آن در دوران رشد ایجاد كوتاهی شدید قد یا كوتولگی می‌كند. روی همچنین در بلوغ جنسی موثر است و چنانچه در دوران بلوغ، به میزان كافی از طریق غذا دریافت نشود موجب تاخیر در بلوغ جنسی می‌گردد.
به این ترتیب، نوجوانان كه از منابع غذایی روی به میزان كافی استفاده نمی‌كنند دچار اختلال در بلوغ خواهند شد.
این ماده معدنی اثرات مهم دیگری نیز در سلامت انسان به عهده دارد از جمله آنكه در سلامت پوست و ضمائم آن مانند مو و ناخن موثر است.
كمبود روی موجب خشكی پوست، جراحات پوستی شبیه اگزما، آلوپسی، خشكی، شكنندگی و ریزش موها می‌شود.
از آنجایی كه داشتن پوست و موهایی سالم و با طراوت برای هر نوجوانی اعم از دختر یا پسر یك خواسته طبیعی و منطقی است، لذا لازم است نوجوانان عزیز برای بهره‌مندی از این موهبت طبیعی و سایر اثرات مفید و مهم روی، این ماده مغذی را به خوبی بشناسند و از منابع غذائی آن اطلاع داشته باشند تا به میزان لازم و كافی از این فاكتور غذایی مفید استفاده نمایند.
منابع غذایی غنی از روی شامل پروتئین‌های حیوانی از قبیل انواع گوشت قرمز، جگر، مرغ، ماهی و غذاهای دریایی، شیر و لبنیات است.
روی در مواد گیاهی نظیر حبوبات بخصوص سویا، غلات با سبوس و مغزها نیز وجود دارد. البته با وجود آنكه منابع گیاهی روی از نظر كمیت خوب و غنی است ولی از نظر كیفیت یعنی قابلیت جذب و مصرف در بدن، كاربرد پایین‌تری نسبت به منابع حیوانی آن دارد. ضمنا ممكن است برخی از مواد مغذی مانند كلسیم و اسیدفولیك بر جذب روی اثر كرده و آن را كاهش دهد، البته این در صورتی است كه مقدار روی موجود در غذا، كم و مقدار كلسیم یا اسیدفولیك زیاد باشد.
به علت كیفیت بالای روی موجود در منابع حیوانی، لازم است كودكان و نوجوانان علاوه بر منابع گیاهی روی، از منابع حیوانی روی نیز به مقدار كافی در روز استفاده نمایند.
ماده مغذی دیگری كه در رشد تاثیر مهمی دارد، ید است. این ماده معدنی در خاك مزروغی وجود دارد و از این طریق وارد محصولات گیاهی می‌شود دام‌ها در اثر تغذیه از گیاهان، ید را وارد بدن خود می‌كنند؛ همچنین ماكیان، ید را از طریق محصولات گیاهی دریافت می‌نماید.
انسان با مصرف مواد خوراكی گیاهی و نیز با استفاده از شیر، لبنیات و تخم‌مرغ می‌تواند مقدار لازم ید به بدن خود برساند.
ماهی و محصولات دریایی از بهترین منابع ید محسوب می‌شوند و مصرف آن‌ها در برنامه غذایی هفتگی، می‌تواند نیاز انسان را به این ماده مغذی كاملا تامین كند. مركز اصلی ذخیره ید در بدن انسان، غده تیروئید است. ید به صورت هورمون‌های تیروییدی وظایف مهم خود را در بدن انجام می‌دهد. هورمون‌های تیروئیدی (T3 و T4 یا تیروكسین) در غده تیروئید ساخته شده و در سلامت انسان نقش مهمی به عهده دارند.
ید با وجود آنكه به مقدار بسیار جزئی مورد نیاز بدن است ولی به همین میزان كم، می‌تواند وظایف مهمی در حفظ سلامت انسان به عهده داشته باشد؛ از جمله آنكه در تامین رشد جسمی نقش قابل اهمیتی دارد. كودكان و نوجوانانی كه در معرض كمبود ید قرار می‌گیرند مبتلا به اختلال در رشد جسمی و كوتاهی قد می‌شوند. ید در متابولیسم مواد انرژی‌زا و تولید انرژی از این مواد نقش مهمی دارد. ید علاوه بر رشد جسمی در بلوغ ذهنی و عصبی نیز موثر است، همچنین وظایف مهم دیگری نیز به عهده دارد كه در سایر قسمت‌های این مقاله، توضیحات بیشتری درباره آن‌ها داده خواهد شد.
عارضه كمبود ید، گواتر ؟؟(گواتر آندمیك) نام دارد. در این عارضه، غده تیروئید كه در جلوی گردن قرار گرفته، متورم و بزرگ می‌شود.
در اینجا این سوال در ذهن خوانندگان محترم و علاقمند مجله مطرح خواهد شد كه با وجود آنكه ید در محصولات غذایی مختلف به مقدار مناسب وجود دارد و انسان از مواد خوراكی گیاهی و حیوانی در برنامه غذایی روزانه خود استفاده می‌كند، به چه علت عارضه گواتر ناشی از كمبود ید در جوامع مختلف از جمله كشور ما شیوع وسیعی دارد؟
در مناطق كوهستانی، خاك مزروعی حاوی مقدار كافی ید برای تامین نیازهای انسان نیست و در چنین مناطق، بایستی از نمك یددار جهت پیشگیری از گواتر و عوارض ناشی از آن استفاده نمود.
ید علاوه بر تامین رسد جسمی و ذهنی، در تولید مثل نیز نقش دارد و كمبود آن بخصوص چنانچه این كمبود، شدید باشد موجب اختلال در تولیدمثل می‌شود.
در ارتباط با تغذیه و سلامت نوجوانان، علاوه بر رشد، موارد مختلف دیگری نیز باید مورد توجه قرار گیرد از جمله سلامت سیستم عصبی و آرامش اعصاب آنان. این گروه سنی در دوران بسیار ویژه و برانی از زندگی خود قرار دارند، به این ترتیب كه در مرحله انتقال از دوران كودكی به دوران جوانی می‌باشند این مرحله خاص نه تنها از نظر جسمی بلكه از نظر روحی نیز اثرات ویژه‌ای بر سلامت نوجوانان به جا می‌گذارد. از نظر جسمی تغییرات مهمی در آنان به وقوع می‌پیوندد و نیازهای تغذیه‌ای آنان به علت رشد سریع تغییر كرده و افزایش می‌یابد، چنانچه این نیازها به خوبی تامین نشود تاثیر مهمی بر رشد و سلامت جسمی آنان خواهد داشت.
همچنین از نظر روحی، تغییرات هورمونی، ایجاد دگرگونی‌های روحی و تغییرات خلقی وسیعی در آنان خواهد نمود، به خصوص چون نوجوانان در دوران انتقالی زندگی خود از كودكی به جوانی هستند نمی‌توانند ارتباط دوستانه و نزدیكی با كودكان و جوانان برقرار نمایند و همین حالت ویژه می‌تواند موجب سردرگمی و تغییرات خلقی فاحشی در آنان بشود. همچنین این گروه سنی در مرحله یادگیری هستند و لازم است مواد مغذی كه در افزایش قدرت یادگیری آنان تاثیر دارد به میزان كافی دریافت نمایند. بنابراین باید تغذیه آنان به گونه‌ای باشد كه بتواند سلامت سیستم عصبی و آرامش روحی آنان را به خوبی تامین كند. چنین الگوی غذایی قادر خواهد بود در افزایش قدرت یادگیری و كارآیی ذهنی آنان نیز موثر باشد.
فاكتورهای غذایی كه در سلامت سیستم عصبی موثرند عبارتند از: مواد انرژی‌زا به خصوص كربوهیدارت‌ها، پروتیین، ویتامین‌های گروه B، ویتامین C، آهن و ید.
البته لازم به ذكر است كه اصولا بهره‌مندی از تغذیه مناسب، كامل و متنوع تاثیر مهمی بر عملكرد سلول‌های عصبی و حفظ سلامت و آرامش اعصاب به عهده دارد ولی مواد مغذی ذكر شده اثرات اختصاصی‌تر دیگری را نیز دارد كه آن‌ها را به تفكیك در این مجموعه مورد بررسی قرار خواهیم داد.
انرژی علاوه بر اعمال فیزیكی برای انجام فعالیت‌های حیاتی بدن نیز مورد نیاز است، از جمله اینكه ما برای انجام اعمال سلول‌های عصبی نیاز به مقدار كافی انرژی داریم.
در شماره قبل مجله به منابع انرژی اشاره كردیم و گفتیم چربی‌ها و كربوهیدرات‌ها (مواد قندی – نشاسته‌ای) و پروتیین‌ها از منابع تولید انرژی در بدن هستند.
كربوهیدرات‌ها سوخت اصلی سلول‌های عصبی را تشكیل می‌دهند و سیستم عصبی، انرژی مورد نیاز خود را جهت انجام فعالیت‌های مختلف، صرفا از كربوهیدرات‌ها تامین می‌كند؛ چنانچه این دسته از مواد مغذی به مقدار كافی از طریق برنامه غذائی روزانه تامین نشود، موجب بروز لطمات بسیار مهم به اعصاب شده و ناراحتی‌های عصبی را به دنبال خواهد داشت. ضمنا كمبود كربوهیدرات‌ها در الگوی غذایی، موجب كاهش قدرت یادگیری می‌شود. متاسفانه بسیاری از نوجوانان عادت به مصرف صبحانه ندارند. برخی دیگر از نوجوانان صبحانه ناكافی و فاقد ارزش تغذیه‌ای مناسب مصرف می‌نمایند.
عدم مصرف صبحانه كافی و یا نخوردن صبحانه، موجب افت قندخون می‌شود كه آن را عارضه هیپوگلیسمی می‌نمایند. كاهش قندخون باعث بروز عوارض عصبی مختلف از قبیل عصبانیت، پرخاشگری، بیحوصلگی، ضعف، سستی، بی‌میلی به كار، افسردگی و امثال آن می‌شود و مهم‌تر از همه اینكه قدرت یادگیری را كاهش می‌دهد و این امر بخصوص برای نوجوانان حائز اهمیت بسیار است زیرا موجب عدم موفقیت تحصیلی در آنان می‌شود، بعضی از نوجوانان، بخصوص دختران نوجوان جهت برخورداری از تناسب اندام از رژیم‌های لاغری غلط پیروی می‌كنند و مواد نشاسته‌ای را از برنامه غذایی خود حذف می‌نمایند. این كار نیز موجب افت قندخون و عوارض ناگوار ناشی از آن خواهد شد و به سلامت آنان لطمات جدی وارد خواهد نمود.
علاوه بر كربوهیدرات‌ها، پروتیین‌ها نیز در سلامت اعصاب موثرند زیرا برای تولید ترشحات داخلی از قبیل آنزیم‌ها، هورمون‌ها و... مورد نیازند و نیز برای انجام فعالیت سلول‌های عصبی به پروتیین نیاز داریم.
از دیگر فاكتورهای غذایی كه برای سلامت سیستم عصبی مورد نیاز هستند ویتامین‌های گروه B (Bكمپلكس) را می‌توانیم نام ببریم. بسیاری از ویتامین‌های موجود در این گروه در تولید انتقال دهنده‌های عصبی نقش مهمی دارند. انتقال دهنده‌های عصبی موادی هستند كه پیام‌های عصبی را از یك سلول عصبی به سلول دیگر منتقل می‌نمایند. چنانچه انسان در معرض كمبود ویتامین‌های گروه B قرار گیرد مواد فوق‌الذكر تشكیل نشده و به این ترتیب سلامت سیستم عصبی دچار اختلال خواهد شد.
برخی دیگر از ویتامین‌های گروه B، در تشكیل غشاء میلین كه سلول‌های عصبی را در برمی‌گیرد تاثیر دارند و در صورت فقدان این ویتامین‌ها، غشاء میلین دچار تخریب شده و ناراحتی‌های شدید عصبی از قبیل آشفتگی‌های روحی، اضطراب، افسردگی و سایر اختلالات عصبی بروز خواهد نمود.
بعضی دیگر از ویتامین‌های گروه B در متابولیسم كربوهیدرات‌ها موثرند و كمبود این ویتامین‌ها موجب اختلال در سوخت و ساز كربوهیدرات‌ها می‌شود، در نتیجه مقدار كافی انرژی تولید نخواهد شد. از آنجایی كه انرژی لازم برای فعالیت سلول‌های عصبی صرفا از كربوهیدرات‌ها است و این سلول‌ها نمی‌توانند برعكس سایر سلول‌ها، انرژی مورد نیاز خود را از اسیدهای چرب موجود در مواد غذایی دریافت نمایند، لذا در اثر كمبود ویتامین‌های گروه B انرژی كافی جهت اعمال سیستم عصبی تامین نشده و ناراحتی‌های عصبی بروز خواهد نمود فعالیت سلول‌های عصبی بر قدرت یادگیری نیز تاثیر مهمی دارد و بروز اختلالات عصبی می‌تواند موجب كاهش قدرت یادگیری و عدم موفقیت تحصیلی در نوجوانان بشود. در اینجا لازم است به منابع این گروه از ویتامین‌ها اشاره‌ای داشته باشیم.
ویتامین‌های گروه B عمدتا در جوانه‌ها، غلات با سبوس، حبوبات، مغزها، سبزیجات، جگر، گوشت قرمز، مرغ، ماهی، لبنیات و زرده تخم‌مرغ وجود دارند. البته ویتامین B12 (كوبالامین) صرفا در منابع حیوانی موجود است و منابع گیاهی آن برای تامین نیازهای انسان كفایت نمی‌كند.
در شماره بعد مجله سایر مواد مغذی موثر در سلامت سیستم عصبی مورد بحث قرار خواهد گرفت.
