زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

مسعود حاج محمد حسینی   كارشناس ارشد پرورش طیور

در سال های اخیر در ایران شاهد پخش شایعاتی مبنی بر استفاده از هورمون ها در پرورش دام ها و به خصوص طیور بوده ایم و متاسفانه در اكثر موارد، برخی پزشكان جامعه هستند كه به دلیل عدم آگاهی های كافی در مورد این مساله به این شایعات دامن می زنند و مسائلی همچون بروز كیست های تخمدانی و رشد موهای زائد در بدن زنان را به استفاده از گوشت مرغ هایی كه در پرورش آنها از هورمون ها استفاده شده است، نسبت می دهند. لذا بر آن شدیم تا با جمع آوری اطلا عاتی پیرامون این موضوع، نگرانی موجود را برطرف كنیم.

بیش از ۶۰ سال است كه در دام های اهلی از فرآورده های موثر در افزایش میزان رشد استفاده می شود. این فرآورده ها كه تحت عنوان محركین رشد از آنها یاد می شود، تركیباتی هستند كه به طور كلی به دو دسته عوامل ضدباكتریایی (آنتی بیوتیک ها و پروبیوتیک ها) و مواد آنابولیک (استروژن و اندروژن ها و هورمون رشد) تقسیم می شوند.

تاریخچه استفاده از عوامل محرک رشد به دهه ۱۹۴۰ برمی گردد. در این سال ها مشخص شد كه افزودن آنتی بیوتیک ها و تركیبات آنابولیک همانند استروژن مصنوعی به غذای دام و طیور باعث بهبود افزایش وزن در آنها می گردد و در همان سال ها بود كه تولید تجاری آنتی بیوتیک ها و استروژن ها سریعا شكل گرفت و در دهه ۱۹۵۰ سازمان غذا و داروی آمریكا(ائء( مجوز مصرف آنها در دامپزشكی را صادر كرد. آنتی بیوتیک ها از طریق تاثیر بر باكتری های دستگاه گوارش و هورمون های محرک رشد از طریق افزایش میزان پروتئین سازی در بدن دام و طیور، اثرات خود را اعمال می كند.

هورمون ها تركیباتی شیمیایی هستند كه بوسیله یک سلول یا گروهی از سلول ها ساخته شده و فعالیت همان سلول، سلول هایی كه در نزدیک آن هستند و یا سلول هایی كه در جاهای دورتر قرار دارند، را تنظیم می كنند. به طور كلی هورمون های محرک رشد (آنابولیک) كه در دام و طیور مصرف می شوند، شامل هورمون رشد گاوی (ثثا)، اندروژن ها، استروژن و پروژسترون هستند.

از سال ها قبل مشخص شده كه هورمون رشد، عمده ترین هورمونی است كه باعث تغییر در میزان ترشح شیر در بخش اعظم دوره شیردهی در گاو می شود و تزریق روزانه آن باعث افزایش تولید شیر خواهد شد. در حال حاضر، استفاده از هورمون رشد از ۳ تا ۴ هفته بعد از زایمان گاو شروع شده و تا حدود ۴۰ هفتگی به صورت یک سری از تزریقات (با فاصله روزانه تا هفتگی) ادامه می یابد.

تزریق هورمون رشد به خوک ها، بره ها و گاوهای در حال رشد باعث افزایش وزن آنها می گردد. این افزایش وزن همراه با افزایش تجمع پروتئین، كاهش محتوی چربی و بهبود ضریب تبدیل غذایی می باشد. به طور طبیعی، حتی در شیر گاوهایی كه از ثثا استفاده نكرده اند نیز مقادیر مختلفی از ثثا یافت می شود. در گاوهایی كه ثثا را به صورت تزریقی دریافت می كنند، هیچ افزایشی در مقدار ثثا شیر مشاهده نشده است.

ثثا موجود در شیر بعنوان خطری برای مصرف كنندگان محسوب نمی شود. این هورمون یک هورمون پروتئینی بزرگ بوده (با وزن ملكولی ۲۲.۰۰۰ دالتون) كه از دستگاه گوارش جذب نمی شود و وقتی كه از راه خوراكی مصرف شود، تحت تاٴثیر هضم آنزیمی در دستگاه گوارش قرار گرفته و تجزیه می شود و به همین دلیل است كه هورمون های پروتئینی مانند انسولین و ثثا بایستی از راه تزریقی مصرف شوند نه خوراكی. ثثا یک پروتئین است و مشابه با تمام پروتئین های موجود در رژیم غذایی انسان ها، تحت تاٴثیر آنزیم های گوارشی به واحدهای سازنده اش یعنی اسیدهای آمینه تجزیه می شود.

بعد از تجزیه، ثثا هیچ عملكرد بیولوژیک در انسان ندارد. این تركیب، تنها بعد از تزریق مستقیم به گاو فعال می شود و شیر دام های درمان شده با ثثا، از تمامی جهات شبیه به شیر دام های درمان نشده است. درصد چربی، پروتئین، مواد معدنی، لا كتوز و خواص عمل آوری آن نیز مشابه با شیر دام های درمان نشده است. شاید چیزی كه برای مصرف كننده مهم تر باشد، بو و مزه شیر باشد كه از این جهت نیز مشابه با شیر دام هایی است كه از ثثا استفاده نكرده اند.

باقیمانده هورمون رشد در شیر (بصورت طبیعی یا در نتیجه تجویز هورمون رشد)، در انسان، فعالیت بیولوژیک نداشته و هیچ مشكلی از نظر سلا مت ماده غذایی مصرفی مطرح نیست. ائء مكررا اعلا م كرده است كه مصرف ثثا موجود در شیر دام ها توسط انسان مشكلی ایجاد نمی كند. ثثا در انسان هیچگونه فعالیتی ندارد و تلا ش های انجام گرفته به منظور تحریک رشد در كودكان مبتلا  به كوتولگی ناشی از كم كاری غده هیپوفیز با استفاده از تزریق ثثا، به طوركلی با شكست روبرو شده است.

در گاوهای گوشتی از ۲ هورمون طبیعی جنس ماده یعنی استروژن و پروژسترون و یک هورمون طبیعی جنس نر یعنی تستوسترون، به عنوان هورمون های محرک رشد استفاده می شود. اگر این استروئیدها از طریق خوراكی تجویز شوند، بخش عمده ای از كل داروی تجویز شده، در كبد و احتمالا  در مخاط روده غیرفعال می شود. بخشی از دارو كه جذب شده، از طریق سیاهرگ باب به كبد منتقل می گردد.

بالا  بودن میزان متابولیسم این استروئیدها در كبد، منجر به دفع سریع متابولیت های غیرفعال و كوتاه شدن نیمه عمر دارو می گردد. برای اینكه این استروئیدهای تجویز شده از راه خوراكی بتواند فعالیت بیولوژیكی قابل مقایسه با داروی تجویز شده از راه تزریقی داشته باشد باید مقدار آن بسیار زیاد باشد. علی رغم اینكه این استروئیدها، از مخاط روده نسبتا سریع جذب می شوند ولی به دلیل بالا  بودن سرعت تجزیه و كونژوگه شدن آنها در كبد، فراهمی زیستی آنها از طریق خوراكی، نسبتا پائین بوده و معمولا  از راه خوراكی موثر محسوب نمی شوند.

نتایج به دست آمده نشان داده اند كه باقیمانده داروئی در بافت های خوراكی دام هایی كه از استروژن و پروژسترون استفاده كرده اند، بسیار ناچیز است و تولید روزانه این هورمون ها در بدن انسان بسیار بیشتر از مقداری است كه ممكن است همراه با گوشت دام های درمان شده وارد بدن انسان شود.

یک قطعه ۵۰۰ گرمی از گوشت دام درمان شده با استروژن، حاوی مقدار استروژنی است كه ۱۵.۰۰۰ بار كمتر از متوسط تولید روزانه این هورمون در بدن مردان و چندین میلیون بار كمتر از میزان تولید آن در زنان آبستن می باشد. حتی در حساس ترین گروههای انسانی (پسران نابالغ)، مقدار استروژن اضافی كه از طریق مصرف گوشت دام درمان شده با این هورمون دریافت می گردد، ۱۰۰۰ بار كمتر از میزان تولید روزانه این هورمون است.

براساس تحقیقات فراوان، ائء نتیجه گیری كرده است كه نیازی به مطالعه بر روی باقیمانده استروئیدهای جنسی در گوشت دام ها احساس نمی شود چون نشان داده شده كه بالا ترین حد مواجهه با این هورمون ها (حتی در موارد استفاده غیرصحیح از آنها)، كمتر از میزانی است كه بعنوان حد خطرناک در نظر گرفته شود.

با توجه به توضیحات ارائه شده مشخص می گردد كه هورمون های رشد و استروئیدهایی كه به منظور تحریک رشد در دام و طیور مصرف می شوند برای اینكه بتوانند اثرات خود را اعمال نمایند، باید از طریق تزریق وارد بدن دام و طیور شوند و اینكه هر روز فقط در ایران به حدود ۶۰۰ میلیون قطعه جوجه گوشتی استروئید یا هورمون رشد تزریق شود،  عملا  غیرممكن است و حتی در صورت عملی بودن، عوارض سوء ناشی از استرس وارد شده به طیور خیلی بیشتر از اثرات مفید این هورمون ها در افزایش رشد می باشد.

پس باید دید كه علت شیوع این توهمات در بین افراد جامعه چیست؟ به نظر می رسد علت اصلی این امر، این باشد كه مردم شنیده اند كه یک جوجه گوشتی ۵۰ گرمی پس از گذشت حدود ۴۲ روز به وزن ۵/۲ كیلوگرم می رسد و بر این باروند كه صنعت طیور دارای یک حربه جادوئی برای این تولید بالا  می باشد و این حربه جادوئی چیزی جز استفاده از هورمون ها نیست. این باور ذهنی مردم، باور درستی نیست و دلیل اصلی افزایش بسیار زیاد سرعت رشد جوجه های گوشتی، بكارگیری تغذیه صحیح و مناسب، رعایت اصول بهداشتی و از همه مهم تر اجرای برنامه های اصلا ح نژادی در طی سالیان دراز است.

پیشرفت های حاصله در امر تغذیه و اصلا ح نژاد جوجه های گوشتی، موجب افزایش سرعت رشد وكاهش دوره پرورش در دو دهه گذشته گردیده است به گونه ای كه سن كشتار جوجه های گوشتی از ۷۰ روز در اوایل دهه ۱۹۷۰ به ۴۰ روز در دهه آخر ۲۰۰۰ كاهش یافته است و مدت زمان لا زم جهت رسیدن به وزن مطلوب قابل عرضه به بازار هر ساله حدود نصف روز كاهش یافته است. متاسفانه این افزایش سرعت رشد طیور گوشتی مشكلا تی را به همراه داشته است.

رشد سریع سبب اختلا لا ت متابولیكی (سندرم مرگ ناگهانی، اختلا لا ت و اشكالا ت اسكلتی و سندروم آسیت) و افزایش تلفات گردیده است و از طرفی موجب تجمع چربی در بدن طیورمی گردد كه به لحاظ اقتصادی به صرفه نبوده و مصرف آن توسط انسان موجب بروز بیماری های قلبی می شود.

یكی از علل اصلی خسارات اقتصادی در صنعت پرورش مرغ گوشتی در سراسر دنیا سندرم مرگ ناگهانی (ثئث) میباشد كه در پرندگان دارای رشد بسیار سریع اتفاق می افتد و آسان ترین راه برای كاهش آن، كاهش سرعت رشد است و امروزه یكی از مباحث داغ صنعت پرورش طیور كه پس از صنعت نفت، بزرگترین صنعتی است كه بر روی آن در سراسر دنیا سرمایه گذاری می شود، به كارگیری روش های كاهش كنترل شده سرعت رشد در مراحل خاصی از دوره پرورش طیور می باشد، لذا مطرح شدن موضوع استفاده از هورمون ها در پرورش طیور به منظور افزایش سرعت رشد، موضوعی مضحک بنظر می رسد.

موضوع دیگری كه باعث بروز شبهاتی در مورد استفاده از هورمون ها در تولیدات دام و طیور شده است، عدم آگاهی كارگران واحدهای پرورش دام و طیور می باشد. مشاهده می شود كه بسیاری از كارگران این واحدها به دلیل عدم آشنائی با مواد افزودنی خوراک دام و طیور، بیشتر افزودنی های غذایی را به نام هورمون می شناسند و این موضوع را در مراودات خود با سایر افراد به آنها منتقل می كنند.

مثلا  در خوراک دام و طیور از مكمل های ویتامینی و معدنی و نیز مكمل های آمینواسیدی مثل متیونین و لا یزین استفاده می شود. ولی چون شناسایی و تشخیص این افزودنی ها برای كارگران واحدهای پرورش دام و طیور مشكل است و از طرفی كارشناسان و صاحبان این واحدها، فرصت و نیز تمایل كافی جهت شناساندن این مكمل ها به كارگران ندارند، این مواد در بین كارگران به اسم هورمون شناخته می شود.

در خاتمه به عنوان نتیجه گیری می توان چنین عنوان كرد كه در صنعت طیور هیچ نوع هورمونی برای افزایش رشد و تولید تخم مرغ استفاده نمی شود و به فرض استفاده از این هورمون ها، همان طور كه ذكر شد، باقیمانده این هورمون ها در بدن دام و طیور، هیچ گونه تاثیری بر روی سلا متی مصرف كنندگان این گوشت ها نخواهد داشت. ضمنا در بازار ایران اصلا  هیچ گونه هورمون رشدی در مقیاس تجاری وجود ندارد كه بتوان آن را به منظور افزایش تولیدات دامی به كار برد.

تحقیقات نشان داده است كه برخلا ف دام های اهلی، با مصرف هورمون ها در طیور، مقادیر زیادی از خوراک تبدیل به ذخیره چربی در لا شه می گردد كه نه به نفع مصرف كننده و نه به نفع تولیدكننده می باشد. به همین دلیل است كه هیچ كس از هورمون ها در جهت تولید بیشتر در صنعت مرغداری استفاده نمی كند. تنها در شرایط تحقیقاتی و آن هم برای بررسی اثرات فیزیولوژیک از هورمون ها استفاده می شود.

این قبیل مسائل عمدتا از طرف گروه هایی عنوان می شود كه می خواهند از این طریق، منابع پروتئین دامی را آلوده معرفی نمایند. البته این تبلیغات مخالف در جای خود نیز مفید می باشد زیرا باعث می گردد كه تولید كنندگان پروتئین دامی و یا دست اندركاران مربوطه دقت بیشتری در رابطه با كیفیت محصولا ت تولیدی خود داشته باشند.

بسیاری از محققین، موضوع استفاده از آنتی بیوتیک ها در خوراک دام و طیور به عنوان محرک رشد را زیر سوال برده اند و خطر مقاوم شدن باكتری ها و انتقال آنها به جمیعت های انسانی را مطرح كرده اند كه در مباحث بعدی به این موضوع خواهیم پرداخت.