دختران نوجوان در زیر سایه‌بان تغذیه
سوءتغذیه ناشی از كمی دریافت مواد غذایی كافی و مناسب در تمام سنین می‌تواند افراد را تهدید كند. در این میان، هر نوع كمبود اگر در زمان رشد و نمو فرد به وجود آ‌ید، تاثیر نامطلوب و دراز‌مدت و گاه غیرقابل جبرانی بر انسان می‌گذارد. در جامعه ما در سالیان اخیر نسبت افراد لاغر، كم‌وزن و كوتاه قد تا حدودی كاهش یافته و برعكس نسبت افراد دارای اضافه‌وزن افزایش معنی‌داری داشته است.
با این وجود، هنوز خطر كوتاه ماندن قد كودكان در حال رشد ایرانی و به‌ویژه دختران، كابوسی است كه خواب متخصصان تغذیه، برنامه‌ریزان توسعه و همچنین اولیای این كودكان را آ‌شفته می‌سازد. كوتاهی قد بر عكس تصور بسیاری از افراد، بیش از آ‌نكه تحت تاثیر ژنتیك باشد، شدیدا تحت تاثیر تغذیه نامناسب است و در واقع ژنتیك و تغذیه نامناسب همچون دو تیغه یك قیچی، قد كودك را مورد تهاجم قرار می‌دهند. در دهه‌های گذشته كودكان مهاجران آ‌سیایی كه در كشورهای اروپایی به دنیا آ‌مده و رشد كرده بودند، با رشد باورنكردنی قدی خود به جهانیان این نكته را خاطرنشان كردند كه رشد ناكافی قد والدین آ‌نها نه به‌خاطر ژنتیك، بلكه به دلیل تغذیه نامناسب بوده است. این تجربه موجب شد برخی دولت‌ها و از جمله دولت ژاپن برنامه‌های مداخله تغذیه‌ای را در كشورهای‌خود پیاده كنند كه به‌سرعت و در طی حتی یك دهه موجب افزایش قابل توجه میانگین قد كودكان جامعه شد.
كوتاهی قد كودكان ممكن‌است در دو مرحله قبل از تولد (مرحله جنینی) و پس از تولد و یا در هر دو مقطع اتفاق بیفتد. در دوران بارداری نقش مادر اهمیت ویژه‌ای دارد; به طوری‌كه مشخص شده مصرف ناكافی ریزمغذیها به‌انضمام نوشیدن الكل و استعمال دخانیات در دوران بارداری به رشد ناكافی و كم‌وزنی كودك در هنگام تولد می‌انجامد.
پس از هضم غذا، مواد مغذی به بدن می‌رسند كه برای تامین انرژی و رشد و نمو بدن ضروری می‌باشند. به عنوان مثال، پروتئین برای ساختمان سلول‌ها بسیار ضروری است و اگر غذاهای مصرفی نتوانند پروتئین كافی را تامین كنند، رشد كودك متوقف شده و یا كاهش می‌یابد. بنابراین علاوه بر انرژی، وجود چندین اسید چرب ضروری (كه در اغلب چربی‌ها و به ویژه چربی ماهی‌ها و روغن‌های گیاهی وجود دارند) به‌انضمام چندین اسید آ‌مینه ضروری (كه در ساختمان پروتئین‌ها وجود دارند) برای رشد و نمو كافی كودكان لازم است. مصرف طولانی‌مدت غذاهایی كه پروتئین آ‌نها كیفیت پائینی دارد و در نتیجه تمام اسیدهای آ‌مینه ضروری را در حد كافی برای بدن كودك تامین نمی‌كند، به كندی یا توقف رشد كودك می‌انجامد. البته مصرف غذاهای پرچرب نیز موجب می‌شود كه پروتئین‌ها در حد نیاز به بدن كودكان نرسند و همین برای رشد آ‌نها مشكل‌ساز خواهد بود.
علاوه بر انرژی (كه بخش مهمی از آ‌ن از كربوئیدرات‌ها یعنی قندهای ساده و مركب تامین می‌شود) و چربی و پروتئین (كه این سه به نام درشت‌مغذی‌ها شناخته می‌شوند)، دریافت كافی ریزمغذی های مختلف یعنی ویتامین ها و املاح نیز برای رشد كافی و مناسب كودكان ضروری است. نقش چندین ریزمغذی در تامین رشد كافی كودكان شناخته شده اما اینكه كدام یك از آ‌نها بیشترین تاثیر را در رشد ناكافی كودكان دارند، هنوز به طور كامل مشخص نشده است. برخی مطالعات نقش كمبود (حتی كمبود متوسط یا خفیف) روی (یكی از ریزمغذیها كه از طریق غذا به بدن می‌رسند) را در كاهش رشد قدی نشان داده‌اند. كمبود متوسط تا شدید ویتامین ا، آ‌هن، كلسیم و ید نیز در عدم رشد كافی كودكان نقش شناخته‌شده‌ای دارند. كمبود روی تا حدود زیادی به ناكافی بودن آ‌ن در رژیم غذایی، جذب ناكافی و اختلال در جذب و یا از دست رفتن روی از رژیم غذایی (مثلا در هنگام اسهال) بستگی دارد.
در اوایل قرن بیستم، كمبود شدید روی به دلیل عوارضی همچون كوتاهی قد، كمی رشد غدد بدن (به‌ویژه غدد جنسی)، اختلال عملكرد ایمنی، اختلالات پوستی، نقص عملكرد شناختی و بی‌اشتهایی شناخته شد. تخمین زده می‌شود كه كمبود روی حدود یك سوم از جمعیت دنیا را مبتلا كرده و ۱۶ درصد از عفونتهای دستگاه تنفسی تحتانی، ۱۸ درصد ابتلا به مالاریا، ۱۰ درصد از بیماری‌های اسهالی و در مجموع ۴/۱ درصد (۸/۰ میلیون) از موارد مرگ و ۲۸ میلیون مورد از رشد باز‌ماندگی كودكان در دنیا مربوط به كمبود روی باشد. البته كمبود شدید این ماده نادر بوده و در اغلب موارد، كمبود خفیف و متوسط است. منابع مهم روی، گوشت‌ها، حبوبات، مغز دانه‌ها و غلات كامل می‌باشند. لازم به یادآ‌وری است كه مصرف فراوان روی (به‌صورت مكمل) بدون رژیم غذایی مناسب برای كودك،نه تنها موجب افزایش و تسریع رشد نمی‌شود، بلكه با ایجاد مسمومیت و احتمالا ایجاد رقابت هنگام جذب مواد مغذی مختلف، موجب بدتر شدن وضعیت رشدی نیز می‌گردد; لذا برای هر نوع تغییر جدی در وضعیت تغذیه كودكان در حال رشد، مشاوره با متخصص تغذیه ضروری است.
مشخص شده كه مصرف غذاهای حیوانی (از جمله پودر شیر بی‌چربی) همراه با مكمل‌های غذایی دیگر و به صورت كنترل شده و تحت‌نظر و مراقبت متخصص، در مقابله با كاهش رشد كودكان موثر است. دلایلی وجود دارد كه در بعضی شرایط مصرف مكمل شیر (یعنی بهترین منبع كلسیم) میزان رشد كودكان را بهبود می‌بخشد. افزایش زیاد قد جوانان ژاپنی از سال ۱۹۵٠ تا ۱۹۷٠ با افزایش مقدار كلسیم دریافتی آ‌نها (از تقریبا كمترین مقدار دریافت در دنیا به ۶٠٠ میلی‌گرم در روز) همراه بود. كمبودهای غذایی در دوران كودكی حتی در صورت استفاده از مكمل‌های ویتامینی و غذایی در اوان خردسالی كودك نیز جبران نشده و موجب كوتاهی قد می‌شود. در كودكانی كه از رشد مانده‌اند، مصرف یكی یا برخی از مكمل‌ها تاثیر چندانی نخواهد داشت و توصیه می‌شود از مكمل های مخلوط توام با رژیم غذایی كافی و متناسب استفاده گردد.
با توجه به مطالب ذكر‌شده، مصرف غذا در حد متعادل و مناسب و از تمام گروه‌های غذایی بسیار مهم است. غلات از منابع باارزش تامین‌كننده انرژی، بخشی از پروتئین مورد نیاز، برخی ویتامین‌های ضروری و بعضی املاح مهم برای بدن هستند. متاسفانه در غلات و به‌ویژه در پوسته آ‌نها، علاوه بر تمام مواد باارزش، موادی هم به نام فیتات وجود دارند كه از جذب آ‌هن، كلسیم و روی آ‌نها تا حدود زیادی جلوگیری می‌كنند. چنانچه نان‌ها سبوس‌‌دار باشند و به‌خوبی تخمیر شوند، مقدار زیادی از فیتات تجزیه شده و به مواد قابل جذب تبدیل می‌گردد. برخی متخصصان تغذیه معتقدند مصرف نان‌هایی كه به خوبی تخمیر نشده‌اند، به علت مداخله نامناسب در جذب املاح و به ویژه روی، ممكن است باعث كوتاهی قد شده و یا این مشكل را تشدید كنند. گروه بعدی غذاها، سبزیجات و میوه‌جات هستند كه به‌ویژه تامین‌كننده بسیاری از املاح و ویتامین‌ها و از جمله پیش‌سازهای ویتامین آ می‌باشند.
غذاهای لبنی هم با در اختیار قرار دادن اسیدهای چرب، پروتئین‌های مرغوب، برخی ویتامین‌های بسیار با ارزش و بسیاری از املاح به‌خصوص كلسیم، در تامین سلامت و رشد كودكان نقش بسیار مهمی دارند. آ‌خرین گروه غذایی یعنی گوشت‌ها، حبوبات و تخم مرغ نیز با تامین پروتئین ها، املاح (به‌ویژه نقش گوشت‌ها در تامین آ‌هن بسیار حیاتی است) و برخی ویتامین ها از جمله ویتامین ب۱۲ (كه برای خونسازی فوق‌العاده ضروری است و تنها در غذاهای حیوانی یافت می‌شود)، نقش بسیار مهمی در رشد و نمو ایفا می‌كنند. عده كمی از افراد در دنیا به گیاهخواری روی می‌آ‌ورند; غافل از آ‌نكه ساختمان دندان‌ها و طرح دستگاه گوارش انسان و نیاز او به مواد مغذی موجود در گوشت‌ها، مصرف گوشت‌ها را ضروری می‌سازد. برعكس، عده ای نیز چنان نقش عمده‌ای برای گوشت‌ها قائل‌اند كه در مصرف سایر مواد غذایی امساك می‌كنند كه این خود می‌تواند مشكل‌ساز باشد.
سرعت رشد در دختران به میزان هورمون رشد و هورمون جنسی آ‌نها (استروژن) نیز مربوط می‌شود. هورمون رشد باعث افزایش رشد به‌خصوص در استخوان‌ها و غضروف‌ها می‌گردد، ولی هورمون جنسی زنانه (استروژن) سبب بسته شدن مركز رشد استخوانی و كاهش و كند شدن رشد استخوان می‌شود. به همین دلیل است كه پس از شروع قاعدگی، سرعت رشد قد كندتر می‌شود و معمولا قد دختران در این زمان بیش از ۶ سانتی متر افزایش نمی‌یابد.
البته طول مدت رشد در پسرها طولانی‌تر از دخترهاست و معمولا مردها قد‌بلندتر از زن‌ها می‌شوند. جهش رشد كه در دختران (در حدود ۱۱-۱۰ سالگی) حداقل دو سال زودتر از پسران اتفاق می‌افتد، مربوط به دوران بلوغ بوده و بسیار چشمگیر است; به طوری كه در مدت یك سال میزان رشد ۲ برابر می‌شود. جهش چشمگیر رشد و حداكثر افزایش آ‌ن، معمولا دو سال بعد از رویش پستان‌ها و یك سال قبل از شروع عادت ماهیانه اتفاق می‌افتد. بهترین توصیه برای دختران نوجوان این است كه از توجه زیاد به مطالب مربوط به جنسیت بپرهیزند، چرا كه هیجانات جنسی موجب ترشح بیشتر هورمون‌ها می‌شود و احتمال شروع زودتر قاعدگی و بلوغ زودرس را افزایش می‌دهد كه این خود موجب افزایش احتمال كوتاه ماندن قد دختران در اثر بسته شدن زودرس اپی‌فیز‌های استخوان‌های بلند بدن‌شان می‌گردد.
والدین گرامی نیز با مشاوره متخصص باید نسبت به تامین غذای مناسب و كافی و متعادل برای كودكان و به‌ویژه دختران در حال رشد، اقدام كنند. هنگام طراحی برنامه غذایی توسط متخصص تغذیه، حضور كودكان و نوجوانان به منظور دریافت اطلاعات كافی و مشاوره چهره به چهره بسیار مهم و ضروری است; لذا توصیه می‌شود والدین و به‌ویژه مادران به همراه كودكان خود مشاوره مناسب غذایی و در صورت نیاز مكمل‌های مربوطه را دریافت و اجرا كنند.
بدیهی است مدتی پس از بلوغ و حداكثر در حدود سن ۲۵ سالگی رشد قدی متوقف می‌شود. امروزه تبلیغات زیادی در دنیا و از جمله كشور ما در مورد احتمال افزایش قد جوانان می‌شود كه با توجه به اینكه پس از بسته شدن اپی‌فیز استخوان‌ها احتمال افزایش قد وجود نخواهد داشت، چنین ادعاهایی بی‌اساس است.
ضمنا برخی افراد سودجو مدعی می‌شوند كه با تزریق برخی هورمون‌ها یا دیگر مواد، از ترشح استروژن در بدن دختران نوجوان جلوگیری شده و در نتیجه به مدت زمان رشد قدی آ‌نها افزوده می‌گردد. این نكته نیز از نظر علمی هنوز اثبات نشده است و استفاده از این مواد ممكن است آ‌سیب‌ها و لطمات جبران‌ناپذیری به بدن دختران وارد سازد.
استفاده نابجا و نادرست از مكمل‌های غذایی اعم از ویتامین‌ها، املاح و پروتئین‌ها و یا كربوئیدرات‌ها چه به منظور افزایش رشد قد و چه برای بدنسازی، بدون مشاوره با متخصص تغذیه ممكن است علاوه بر به دست نیامدن نتایج دلخواه، به سلامت و رشد و نمو افراد در حال رشد نیز لطمه بزند.
یادآ‌وری می‌شود كه بسیاری از املاح در جذب با یكدیگر رقابت دارند و ضمنا مصرف زیاد بسیاری از املاح و ویتامین‌ها مسمومیت‌زا و مختل‌كننده نظم بدن بوده و توصیه نمی‌شود. صدمات و لطماتی كه با گرفتن رژیم‌های نامناسب (كه موادی را كم و یا زیاد به بدن برسانند) ایجاد می‌شود بسیار قابل اهمیت و گاه غیرقابل جبران است.
ضایعاتی كه در كبد، كلیه، دستگاه‌های حیاتی بدن از جمله سیستم عصبی و دستگاه قلب و عروق ممكن است ایجاد شود، باید كاملا مدنظر باشند. در هر حال مشاوره با متخصصان تغذیه در مادران باردار و شیرده و كودكان در حال رشد اهمیت ویژه‌ای دارد.
دریافت زیاد غذا، به‌ویژه غذاهای پرچرب و پرانرژی به مقدار بیش از نیاز فرد، یكی از عواملی است كه امروزه به عنوان زمینه‌ساز چاقی كودكان و بزرگسالان مطرح است. البته كم‌تحركی و كمی فعالیت نیز در این زمینه نقش موثری دارد. از سوی دیگر بعد از داشتن یك اشتهای خوب در ۱۲ ماه اول زندگی، تعدادی از كودكان ۳-۱ ساله كم غذا می‌شوند كه این موضوع موجب نگرانی والدین شده و حتی آ‌نها را عصبانی می‌كند. كودكان شوق و ذوق كمتری برای خوردن دارند و غذاهای مورد مصرف خانواده (به ویژه سبزی‌ها) را نمی‌خورند.
اشتها در انسان به طور طبیعی كنترل‌كننده تقریبی میزان دریافت غذاست. فرد هنگامی كه اشتهای كافی دارد شروع به خوردن كرده و با از بین رفتن اشتها یا سیری، دست از خوردن می‌كشد. سیستم اعلام خبری كه اشتها را كنترل می‌كند پیچیده است. اشتها در اوایل عمر بسیار دقیق كار می‌كند; به طوری كه مقدار شیری را كه نوزاد می‌نوشد با نیاز واقعی او كاملا تناسب دارد.
از آ‌نجا كه انسان موجودی اجتماعی است، رفتارهای جمع و اطرافیان (یعنی محرك‌های محیط اطراف او) می‌توانند بر سیستم كنترل اشتهای او خدشه وارد سازند; به طوری كه فرد سیر ممكن است با تعارف زیادی كه اطرافیان به او می‌كنند مجددا غذا بخورد و یا فرد گرسنه‌ای كه در یك جلسه مهم نشسته به ناچار گرسنگی را تحمل كند. دیگر عوامل محیطی از جمله امكانات تهیه غذا، در دسترس بودن غذا، شكل و بو و مزه غذا و همچنین فرهنگ غالب جامعه در مورد نحوه و نوع و مقدار غذای دریافتی نیز نقش بسیار مهمی را در كنترل مقدار دریافت غذا و اشتهای فرد ایفا می‌كنند.
تلاش برای كنترل اشتها به منظور كنترل وزن به صورت دلبخواهی و بدون مشاوره علمی بسیار زیانبار بوده و لطمات جدی به بدن وارد می‌سازد. بعضی از نوجوانان و به‌ویژه دختران، ممكن است رژیم بگیرند كه به احتمال زیاد با دریافت كمتر از حد لازم انرژی، آ‌هن و سایر مواد مغذی مورد نیاز آ‌نها نیز به اندازه كافی تامین نخواهد شد و به بدن‌شان آ‌سیب خواهد رسید.
تعداد كمی از آ‌نها در اثر این رژیم‌ها دچار بی‌اشتهایی عصبی و یا گاهی پرخوری عصبی می‌شوند كه با طولانی‌تر شدن زمان این حالات، پیش‌آ‌گهی بیماری بدتر شده و احتمال موفقیت درمان كاهش می‌یابد. در مقابل، عموما پسران نوجوان نگران این هستند كه به اندازه كافی قدبلند نشده و یا عضلات آ‌نها به حد كافی بزرگ نشود. كنترل شدید اشتها به منظور كاهش وزن در كودكان بدون مشاوره دقیق تغذیه‌ای می‌تواند بسیار خطرناك باشد و به سوءتغذیه و كوتاهی قد فرد در آ‌ینده بینجامد. داروهای افزایش‌دهنده اشتهای كودكان و برخی مكمل‌های غذایی كه مورد استفاده بعضی نوجوانان می‌باشند گاه با ایجاد عوارض جانبی در فرد همراه هستند و برخی اوقات نیز با تاثیر شدید بر اشتها، وی را به پرخوری و چاقی در دوران‌های بعدی زندگی سوق می‌دهند.
در پایان یادآ‌وری می‌شود كه هر یك از كودكان و نوجوانان لازم است رژیم غذایی خاص خود را داشته باشند كه چنین رژیمی با توجه به ویژگی‌های فردی و توسط متخصص تغذیه طراحی می‌شود. خاطرنشان می‌سازد كه مراجعه به تبلیغات نادرست و الگوبرداری از روش تغذیه دیگران می‌تواند زیانبار باشد.
