دكتر محمد حسین صالحی سورمقی؛ دكترای تخصصی فارماكوگنوزی و استاد دانشكده داروسازی دانشگاه تهران
مهم‌ترین نكته در مورد اسانس‌ها این است كه هیچگاه نباید اسانس خالص را مستقیما به صورت موضعی و خوراكی مصرف كرد، زیرا ممكن است تحریكات شدید پوستی و یا مخاطی ایجاد كند. بنابراین، برای استفاده از اسانس‌ها باید آنها را با روغن‌های گیاهی رقیق نمود. اصولاً اسانس‌ها از نوع روغنی بوده و در آب حل نمی‌شوند و فقط مقدار بسیار كمی از آنها می‌تواند لابلای ملكول‌های آب قرار گیرد و عرقیات طبی از آنها به دست آید.
روغن‌های رقیق‌كننده اسانس‌ها، به نام روغن حامل پایه، باید بدون بو باشند تا بوی اسانس را تحت تاثیر قرار ندهند. مهم‌ترین روغن‌هایی كه به این منظور مصرف می‌شوند، شامل روغن‌های بادام، زیتون بدون بو، آواكادو، گل مغربی، روغن هسته زردآلو، روغن ژوژوبا، روغن هسته انگور و روغن جوانه گندم هستند. این روغن‌ها سبك بوده و قابلیت جذب آنها در پوست خوب است. البته بعضی روغن‌ها مانند روغن سیاه‌دانه كه خود اثرات جالب دارویی دارد، می‌توانند به عنوان حامل مورد استفاده قرار گیرند.
به طور عادی غلظت اسانس خالص در پایه‌های روغنی حداكثر حدود 5 درصد است. البته این غلظت برای افراد بزرگسال مناسب است و در صورتی كه بخواهیم برای كودكان استفاده كنیم باید رقت اسانس بیشتر و در حدود 1 تا 2 درصد باشد. برای بیشتر اسانس‌ها میزان رقیق كردن در نسخه‌های رایحه‌درمانی ذكر می‌شود. اصولاً میزان رقیق كردن اسانس‌ها با روغن‌ها بین 1 قسمت روغن در 20 تا 50 قسمت روغن حامل است و این بدان معنی است كه باید یك قطره اسانس را با20 تا 50 قطره روغن حامل مخلوط كرد. اسانس‌های رقیق‌شده برای مصارف غیرخوراكی به دو صورت استنشاقی و یا مالیدنی می‌باشند.
روش مصرف محصولات رایحه‌درمانی
به طور كلی محصولاتی كه در رایحه‌درمانی مصرف می‌شوند غیرخوراكی بوده و به صورت موضعی بر روی پوست و سطح بدن و یا از طریق تنفس استفاده و جذب می‌شوند. علت خوراكی نبودن این محصولات غلظت اسانس در روغن پایه است كه ممكن است به غشاء مخاطی داخلی آسیب برساند. البته غلظت‌های كم و بسیار رقیق اسانس‌ها می‌توانند به صورت خوراكی مصرف شوند. بهترین مثال در این مورد «عرقیات طبی» هستند كه اسانس گیاهان با غلظت بسیار كم در آب قرار گرفته است. از آنجا كه ملكول‌های تشكیل‌دهنده اسانس‌ها سبك و كوچك می‌باشند می‌توانند به راحتی از طریق پوست جذب رگ‌های خونی و یا از طریق تنفس به ریه منتقل شوند و وارد رگ‌های خونی گردند.
بنابراین، جذب آنها از راه‌های مذكور بسیار سریع و اثربخش است.
یك آزمایش ساده این موضوع را ثابت می‌كند. اگر شما تكه‌ای سیر را برای چند دقیقه به پوست قسمتی از بدن خود بمالید، پس از چند دقیقه بوی آن از دهان استشمام می‌شود. در این عمل مواد سبك اسانس سیر به سرعت جذب رگ‌های خونی پوست شده و پس از گردش در بدن به ریه‌ها می‌رسد و از طریق ریه‌ها بوی آن دفع می‌شود. این آزمایش نشان می‌دهد كه عملكرد اسانس‌ها بسیار سریع است و بخوبی می‌توان از آنها در بعضی بیماری‌ها استفاده نمود.
با توجه به اینكه یكی از اثرات اسانس‌ها تحریك گردش خون جلدی است، برای تسكین و درمان دردهای سطحی، ماهیچه‌ای و به طور كلی اسكلتی بدن مفید می‌باشد. برای این منظور باید از روغن‌های ماساژ استفاده نمود. روغن‌های ماساژ را می‌توان مستقیما بر روی موضع قرار داده و مدتی به آهستگی محل را ماساژ داد. این كار می‌تواند روزانه چند بار بر حسب احتیاج و به مدت طولانی انجام شود. روش دیگر اینكه می‌توان روغن‌های ماساژ را داخل آب وان حمام ریخت و در آن قرار گرفت. اثرات اسانس باعث تحریك گردش خون می‌شود و در مواردی آرامبخش و یا ضد درد هستند و باعث رفع خستگی و كوفتگی و شادابی خواهند شد.
شیوه‌‌های دیگر استفاده از محصولات رایحه‌درمانی به صورت فرآورده‌های تنفسی، بخور و اسپری می‌باشد كه اثرات ضداحتقان (ضدگرفتگی بینی) و ضدمیكروبی دارند. اكثر اسانس‌ها از طریق تحریك گردش خون جلدی و یا تحریك مركز احساسات مغزی اثر می‌كنند. البته بعضی اسانس‌ها نیز اثرات اختصاصی نیز دارند؛ مثلاً مخلوط الكل و كافور كه به آن الكل كامفره گفته می‌شود، برای جلوگیری از خارش پوست مناسب است و یا اسانس گیاه كنوپودیوم پركومبنس كه حاوی ماده پراكسیدی آسكاریدول می‌باشد، به عنوان ضدكرم آسكاریس مصرف می‌شود. بعضی اسانس‌ها مانند صندل، اسطوخودوس، مرزنگوش، برگاموت و بابونه دارای اثر آرامبخش و بعضی مانند اسانس ریحان، میخك، یاسمن و نعناع محرك دستگاه عصبی مركزی می‌باشند. بعضی اسانس‌ها نیز مانند شمدانی عطری در افراد به طور متفاوت عمل می‌كند؛ به گونه‌ای كه در فردی محرك و در فردی آرامبخش هستند.
با توجه به اینكه اسانس‌ها می‌توانند باعث حساسیت‌های پوستی در افراد شوند، لذا بهتر است قبل از مصرف آنها را آزمایش كرد. برای این كار می‌توان چند قطره از فرآورده و یا اسانس را روی پارچه‌ای پنبه‌ای (باند استریل) ریخت و به مدت یك روز روی پوست بازو یا ساعد كه قبلا تمیز شده است، قرار داد. در صورتی كه قرمزی، تورم و یا خارش ایجاد نشود، می‌توان از آن فرآورده استفاده نمود.
فرآورده‌های اسانس را هرگز نباید در ظروف لاستیكی یا پلاستیكی و حتی ظروفی با دربی از این جنس قرار داد. این فرآورده‌ها حتماً باید در ظروف شیشه‌ای رنگی (قهوه‌ای) و یا فلزی نگهداری شوند، درب ظروف كاملا بسته باشد و در معرض نور و حرارت قرار نگیرند، زیرا اسانس‌ها نسبت به عوامل مذكور حساسند و ممكن است تجزیه شوند. همچنین، مرور زمان ممكن است باعث تغییرات مواد اسانس‌ها و در نتیجه كاهش و یا تغییر اثرات آنها شود.
