زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

د‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کتر سید‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ مهد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی میرغضنفری : پزشک، دکتری تخصصی (PhD) فیزیولوژی پزشکی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی ؛ عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ارتش

تنظیم : مریم قره گزلو

تحریریه زندگی آنلاین : گاهی اوقات فرد به دلائلی امکان انجام فعالیت‌های ورزشی را ندارد و لازم است شخص دیگری اقدامات دستی را برای او انجام دهد که همان ماساژ، مشت و مال و دلاكی است. ورزش به صورت فعالانه و توسط خود شخص انجام داده می‌شود اما ماساژ به صورت منفعلانه روی فرد انجام می‌شود. ماساژ و ورزش هر دو مورد نیاز بدن هستند اما جالب است بدانید که ورزش به طور کامل جای ماساژ را نمی‌گیرد. در قدیم به ماساژ دلك گفته می‌شد. در منابع فارسی از مشت و مال و مالش نیز برای اشاره به ماساژ استفاده می‌شود. واژه‌های دیگری مانند تدهین که از دُهن به معنی روغن می‌آید و به معنی روغن مالی بدن است و تمریخ که مالیدن بدن با محلول‌های غیر روغنیست، نیز استفاده می‌شوند.  آبزن نیز غوطه‌ور شدن در وان آب با عصاره‌ها و اسانس‌ها و مالیدن آن به بدن است. از واژه‌ی غمز نیز در منابع طب سنتی استفاده می‌شده است که معنی خاص‌تری دارد. غمز واژه‌ای تخصصی است که به معنی فشاردادن نقاط خاص و آزاد کردن برخی از انسدادها و یا رگ گیریست. در واقع غمز نوعی ماساژ برای آزاد کردن مسیرهای عصبی است. ماساژ ایرانی و یا همان دلک و غمز یکی از قدیمی‌ترین، قوی‌ترین، اصولی‌ترین و علمی‌ترین ماساژها در دنیاست.

 نقش ماساژ در سلامتی

ماساژ به سرزندگی و نشاط فرد کمک می‌کند. در درمان بسیاری از بیماری‌ها تجویز ماساژ و بادکش بسیار مناسب‌تر از اقدامات تهاجمی مانند زالو، حجامت و یا فصد است و بهتر است قبل از تجویز آنها از ماساژ بهره برد. درمان تنها به استفاده از داروها محدود نمی‌شود. درمان مجموعه‌ای از اقدامات در جهت اصلاح سبک زندگی مانند اصلاح رژیم غذایی و ماساژ و ورزش می‌باشد. درغیر اینصورت درمان موقتی خواهد بود. این یک حقیقت بلاانكار در طب سنتی است که بعضی از مواد زائد از طریق ماساژ دفع می‌شوند. به کمک ماساژ می‌توان مواد غلیظ شده در بدن را تحلیل برد. این باور که ماساژ یک درمان تسکینی است و تنها علامت‌ها را به طور موقتی از بین می‌برد باور درستی نیست، بلکه ماساژ می‌تواند با بهبود خونرسانی و کاهش رطوبات بدن و از بین بردن علت به صورت ریشه‌ای به درمان بیماری‌ها کمک کند. متاسفانه این خدمات از پوشش بیمه‌ای برخوردار نیستند، با این حال باید بدانید ماساژ یک عمل فانتزی نیست بلکه مانند ورزش حتی برای افراد سالم بسیار لازم و مورد توصیه است.

فواید اختصاصی ماساژ

گاهی اوقات بادها، نفخ‌ها (اصطلاحاً ریح – ریاح) تنها به کمک ماساژ تحلیل می‌روند. دردهای مهاجر در بدن، که به طور مثال یک‌بار سمت راست یک‌بار سمت چپ یک‌بار به سمت سر حرکت می‌کنند، نیز به دلیل وجود همین ریاح ایجاد می‌شوند. گاهی قصد داریم تا مواد صالحه یا مواد غذایی را به یک عضوی از بدن برسانیم. به طور مثال فردی را درنظر بگیرید که دچار شکستگی استخوان دست شده است و دست او برای مدتی در گچ بوده است و دچار آتروفی یا لاغری شده است. با کمک ماساژ می‌توان مواد غذایی و خون کافی را به این قسمت از بدن رساند تا حجم و توان عضله به میزان سابق برگردد. همانطور که بعد از بسیاری از جراحی‌های ارتوپدی فیزیوتراپی به بیمار توصیه می‌شود انجام ماساژ نیز بسیار مورد توصیه است و گاهی اهمیت آن از انجام فیزیوتراپی مهم‌تر است. برطرف کردن انسدادات موضعی یکی دیگر از فواید ماساژ می‌باشد. به طور مثال ماساژ شکم، حول ناف و در جهت عقربه‌های ساعت، برای روده‌ها و کاهش نفخ و سیستم گوارش بسیار مفید است. بعد از انجام برخی جراحی‌ها مانند تخلیه سینه و یا غدد لنفاوی زیر بغل بر اثر سرطان سینه، که باعث ایجاد رطوبت در دست‌ها می‌گردد، می‌توان به کمک ماساژ دست‌ها انسدادات، رطوبت‌ها، و تورم را رفع کرده و به کنترل درد بیمار کمک کرد.

دردها، واریس و ورم‌هایی که در پا ایجاد می‌شوند نیز با کمک ماساژ قابل درمان هستند. به طور مثال در بیماری‌هایی مانند ترومبوز سیاهرگی عمقی (به انگلیسی: Deep vein thrombosis و یا DVT) نیز می‌توان به رفع انسدادها کمک کرد. البته در مرحله حاد بیماری، بیمار حتماً به پزشک متخصص ارجاع داده می‌شود و بعد از درمان کامل بیمار می‌توان از ماساژ برای رفع تورمی که بر اثر تجمع مواد غلیظ و چسبنده ایجاد شده‌اند کمک گرفت.

یکی دیگر از فواید ماساژ انتقال مواد از جایی از بدن به‌جای دیگر بدون نیاز به انجام حجامت است. گاهی اوقات می‌خواهیم ماده‌ای را یا تمركز بدن را از جایی به‌جای دیگر در بدن منتقل کنیم و یا تمركز روانی و قوه مدبره فرد را از نقطه‌ای در بدن به نقطه‌ی دیگری معطوف کنیم. به طور مثال شخصی دچار تجمع مواد زائد در قسمتی از بدن مانند سر می‌شود. وقتی شخصی دچار سردرد امتلائی می‌شود، احساس فشار و ضربان در سر دارد و چشمان او قرمز و پف آلوده می‌شود می‌توان با کمک ماساژ پا تجمع مواد در سر را کاهش داد. در بسیاری از مواقع پس از انجام ماساژ شخص نیاز به تخلیه مثانه خود دارد. این به این معناست که به دلیل فعل و انفعالاتی در بدن، بدن نیاز دارد تا مواد زائد را از طریقی دفع کند، در این مواقع ادرار معمولاً رنگ تیره‌تری نیز دارد که به معنی دفع مواد زائد و مانده در بدن است. بنابراین پس از ماساژ تغییر ماهیت دفعیات بدن، یعنی پر رنگ‌تر شدن آنها و یا بوی تند آن، امری طبیعی است و نشانه‌ی موفقیت ماساژ در دفع مواد زائد از طریق مسیرهای طبیعی دفع در بدن است.

یکی دیگر از اختصاصات ماساژ رساندن اثر یک دارو یا روغن به یک عضو خاص است. گاهی پزشک تصمیم می‌گیرد تا دارو را به‌صورت خوراکی تجویز نکند تا اثر دارو در تمام بدن پخش نشود بلکه تنها قصد دارد تا اثر دارو به یک موضع خاص برسد، به این منظور می‌توان از ماساژ بهره گرفت. به طور مثال با روغن‌مالی شکم با روغنی گرم مثل بابونه معده را گرم می‌کند. با استفاده از روغن‌هایی مثل سیاه‌دانه، ابوخلسا یا بادام تلخ می‌توان اسپاسم یا گرفتگی یک عضله‌ی خاص را برطرف کرد.

تصور کنید مزاج کل بدن فردی گرم است اما معده‌ی او دچار سردی شده است. بنابراین اگر این شخص از دمنوش‌های گرمی همچون بابونه برای گرم کردن معده استفاده کند ممکن است به علت بالا رفتن حرارت کلی بدن دچار مشکلاتی شود. اما اگر به صورت موضعی تنها روغن بابونه را روی شکم خود بمالد تنها موضع مورد نظر از خواص این گیاه منتفع خواهد شد.

یا شخصی اگر دچار آسم و اسپاسم مجاری هوایی باشد می‌تواند روغن بابونه را روی قفسه‌ی سینه، پشت قفسه سینه و یا گلوی خود بمالد (اینکار اگر با بادکش همراه باشد بسیار موثرتر خواهد بود).

تقویت عضلات، تاندون‌ها و اعصاب در یک عضو خاص در ورزشکاران نیز از فواید ماساژ است که می‌تواند تأثیر بسزایی در موفقیت آنها داشته باشد.

اهداف ماساژ

ماساژ غیر اصولی می‌تواند به بدن آسیب بزند. ماساژ سلیقه‌ای و انتخابی نیست. برخی ماساژها باعث چاقی و برخی باعث لاغری می‌شوند. برخی ماساژها اندام‌ها را نرم، سست و ریلکس می‌کنند و برخی دیگر باعث تقویت و سفتی عضلات می‌شوند. همانطور که همه اجسام و پدیده‌های اطراف ما مزاج دارند ماساژ نیز مزاج دارد. ماساژهای تند و سریع مزاج گرمی دارند و ماساژهای آرامش بخش حرارت کمتری دارند. بنابراین تطبیق نوع ماساژ با مزاج هر شخص بسیار مهم است. ماساژ آداب، انواع و احتیاطاتی دارد. تنها پزشک با توجه به شرح حال بیمار و بیماری‌های او و اشراف بر وضعیت سلامت او صلاحیت دارد تا بهترین نوع ماساژ را برای بیمار تجویز کند. اینکه آیا بیمار نیاز به ماساژ دارد یا نه، و اگر نیاز دارد چه نوع ماساژی با چه مدت و قدرتی، با چه سرعتی و با چه وسیله و یا روغنی تنها توسط پزشک مشخص می‌شود.

انواع تقسیم‌بندی ماساژها

ماساژ از نظر قدرت، سرعت، مدت، وسیله‌ای که با آن ماساژ داده می‌شود و موادی که از آن استفاده می‌شود تقسیم‌بندی‌های مختلفی دارد.

 مدت ماساژ: ماساژ می‌تواند طولانی‌مدت باشد مثلاً به مدت 1 ساعت و چند بار در هفته و یا می‌تواند کوتاه‌مدت باشد و یا معتدل، نه خیلی کوتاه و نه خیلی بلندمدت باشد. قدرت ماساژ: ماساژ صُلب به معنی قوی و سخت و لَیِن به معنی نرم و ملایم و ماساژ بینابین این دو یعنی ماساژ معتدل است.

 سرعت ماساژ: سرعت ماساژ می‌تواند زیاد، کم و یا معتدل باشد.

 وسیله‌ی ماساژ: برای انجام ماساژ، با توجه به نیاز فرد و هدف ماساژ، می‌توان از وسایل مختلفی استفاده کرد. مثلاً پارچه‌هایی که برای انجام ماساژ استفاده می‌شوند برخی زمخت و سفت و برخی ملایم و نرم هستند.

 مواد مورداستفاده در ماساژ: مواد مختلفی برای ماساژ استفاده می‌شود مانند انواع روغن‌ها با مزاج‌های مختلف که متناسب با مزاج فرد و هدف ماساژ مورداستفاده قرار می‌گیرند.

نکاتی در مورد انواع ماساژ

دلک دو نوع دارد: دلك استعداد و دلك استرداد. زمانی که فرد قصد انجام حرکات ورزشی دارد از دلک استعداد استفاده می‌کند تا بدن او به اصطلاح گرم شود و زمانی که فرد از ورزش فارغ می‌شود از دلک استرداد یعنی برگشتن به حالت عادی و خنك كردن بدن استفاده می‌کند. دلک استعداد یعنی مستعد کردن و یا آماده کردن فرد برای ورزش و دلک استرداد یعنی برگشت دادن شخص از حالت ورزش به حالت استراحت.

اصل تدریج در انجام ماساژ را نباید فراموش کرد. در ابتدا ماساژ را با شدت کم آغاز می‌کنیم و در انتها نیز شدت ماساژ را کم می‌کنیم. برای مزاج‌های خشک که معمولاً لاغر هستند ماساژهای ملین، کوتاه‌مدت با وسایل نرم مناسب‌تر هستند.

برای افراد تنومند و عضلانی که رطوبت بیشتری در بدن دارند ماساژهای سنگین، قوی و با وسایل خشن مناسب‌تر است.

از آنجایی که ماساژ بدن را به سمت گرمی و خشکی می‌برد بیشترین نیاز به ماساژ را به ترتیب سرد و ترها، سپس گرم و ترها، و بعد از آن سرد و خشک‌ها و در نهایت گرم و خشک‌ها دارند.

در افراد با مزاج خشک رویکرد ماساژ باید نرم کنندگی بدن، برای رطوبتی‌ها لاغر کنندگی و دفع مواد زائد و در سردمزاجان تقویت عضلات باشد.

شباهت‌های ماساژ با ورزش

هر دو برای همه‌ی افراد، سالم یا بیمار، مفیدند. هر دو به تقویت حرارت غریزی بدن کمک می‌کنند (مخصوصاً برای افرادی که نمی‌توانند ورزش کنند). تقویت حرارت غریزی بدن باعث ایجاد شادابی جسمی و روانی می‌گردد. هر دو باعث کاهش رطوبت‌های زائد در بدن می‌شوند. هر دو باعث تقویت عضلات، تاندون‌ها و اعصاب بدن می‌شوند. هر دو باعث گرم شدن بدن می‌شوند بنابراین سرد مزاج‌ها نفع بیشتری از ماساژ و ورزش می‌برند. هر دو باعث تحلیل بردن ریاح (بادها و یا نفخ‌ها) در بدن می‌شوند که خود عامل ایجاد دردها در بدن هستند. هر دو می‌توانند به حجم دهی به قسمت‌هایی از بدن که لاغر هستند و یا کوچک کردن موضع‌هایی که چاق هستند منجر شوند.

انواع ماساژ و کاربرد آنها

ماساژ صلب و لین: ماساژ سخت یا صلب بدن را قوی می‌کند و مناسب ورزشکاران است که می‌خواهند بدنشان قوی شود و یا آماده‌ی مسابقات شوند و یا افرادی که بدن آنها سست شده است و نیاز دارند تا بدنشان قوی شود، و یا افرادی که دچار شکستگی شده‌اند و برای توانبخشی نیاز به ماساژ صلب دارند. به‌طورکلی این نوع ماساژ بیشتر برای افراد عضلانی تجویز می‌شود. ماساژ لین یا نرم بدن را شل و سست می‌کند و مناسب افرادی است که دچار اسپاسم هستند، افرادی که مزاج خشک دارند، لاغر هستند، خشکی مفصل دارند و به طور مداوم دچار اسپاسم می‌شوند. این ماساژ از نظر قدرت باید ملایم باشد. گاهی اوقات تحت عنوان ماساژ ریلکسی از آن نام ‌برده می‌شود.

ماساژ صلب عضو را قوی می‌کند و ماساژ لین عضو را متخلخل و نرم می‌کند و انقباضات را از بین می‌برد.

ماساژهای طولانی یا کوتاه‌مدت: همانطور که ورزش‌های طولانی مدت باعث تحلیل رفتن و لاغری می‌شود دلک و ماساژ طولانی مدت نیز باعث لاغری می‌شود. افرادی که برای لاغری از ماساژ استفاده می‌کنند باید ماساژهای یک ساعته و مکرر دریافت کنند.

و برعکس، ماساژهای کوتاه مانند ماساژهای لین می‌تواند باعث سستی و نرمی و ریلکس شدن عضلات بدن شود.

ماساژهای معتدل نیز به تقویت عضلات کمک می‌کند و برای اکثر افراد مناسب است و منجر به فربه‌ی شخص می‌شود.

 ماساژهای سریع و یا کند: مالش‌های سریع مانند ورزش‌های سریع حرارت بدن را بالا می‌برد. مثلاً برای از بین بردن سردی در پاهای بیمار از ماساژهای سریع ولی کوتاه‌مدت استفاده می‌کنیم تا آن موضع گرم شود. اگر ماساژ سریع در طولانی‌مدت استفاده شود با افزایش حرارت و از بین بردن رطوبت قدرت تحلیل برندگی آن افزایش پیدا می‌کند.

ماساژ کند نیز آرام‌کننده و ریلکس کننده است.

 ماساژ خشن با وسایل خشن: استفاده از پارچه‌ها یا سنگ‌هایی که سطح آن کمی زبر و خشن باشد و یا بافت زبری داشته باشد عضو را بیشتر تحریک می‌کند، عضو را تقویت می‌کند و باعث بهبود خون‌رسانی و حتی حجم آوری می‌شود. اما اگر این نوع ماساژ طولانی‌مدت باشد باز هم منجر به تحلیل برندگی اعضا می‌شود.

ماساژهایی که با وسایل نرم انجام می‌شود باعث بهبود گردش خون سطحی عضو می‌شود و بیشتر در مناطق حساس بدن مانند صورت استفاده می‌شود که باعث از بین رفتن لک‌ها و حجم آوری آن نیز می‌شود.

 ماساژ با روغن‌های سرد و یا گرم: مواد مورد استفاده در ماساژ نیز به دو دسته‌ی سرد و گرم تقسیم می‌شوند. روغن‌های گرم مثل بابونه، سیاه‌دانه، خرزهره، بادام تلخ، کنجد، سیر، زنجبیل، ابوخلسا، و سقز معمولاً برای سردمزاجان و یا گرم کردن موضعی که مستعد سردیست در گرم‌مزاجان استفاده می‌شود.درصورتی‌که قصد دارید از روغن‌های گرم در گرم‌مزاجان برای گرم کردن یک موضع خاص استفاده کنید باید حتماً قبل از استفاده مطمئن شوید که فرد به آن حساسیت نداشته باشد. درصورتی‌که در قسمتی از پوست آن را امتحان کنید و دچار قرمزی و یا خارش شوید به آن حساسیت دارید. حساسیت‌ها معمولاً در گرم‌مزاجان اتفاق می‌افتد اما سردمزاجان نیز بهتر است احتیاط کنند.

روغن‌های سرد مانند روغن بنفشه، گشنیز، خیار، و نیلوفر،‌ معمولاً برای گرم‌مزاجان و برای زیبایی، حجم دهی، نرم‌کنندگی و رطوبت بخشی پوست‌های خشک استفاده می‌شود.

ماساژ برای گروه‌های خاص

زنان باردار می‌توانند از ماساژ بارداری بهره ببرند. در ماساژ بارداری معمولاً اندام ماساژ داده می‌شوند که باعث بهبود حال عمومی مادر و کاهش تهوع خواهند شد. به‌طورکلی ورزش ملایم و ماساژ به مادران باردار توصیه می‌شود مگر اینکه تهدید به سقط وجود داشته باشد که در این صورت مادر نیاز به استراحت مطلق دارد. در غیر این‌صورت افراد باردار می‌توانند هفته‌ای یکبار از خدمات ماساژ بهره ببرند. این ماساژ بیشتر بر اندام‌ها متمرکز است و تا حد کمی روی ستون فقرات و گردن و کمی کمر، چراکه اعصاب مناطق تحتانی به اعصاب ناحیه رحم مرتبط است و در موارد بسیار نادر ممکن است تهدیدی برای جنین باشد.

ماساژ در این دوران باعث تنظیم گردش خون و انحراف قوه‌ی مدبره از مغز و گوارش و باعث آرامش مادر می‌شود. نوزادان را نیز می‌توان ماساژ داد. ماساژ اطراف ستون فقرات، سرشانه‌ها و پشت گوش‌های نوزاد او را آرام می‌کند. ماساژ روی شکم نوزاد باعث رفع یبوست او می‌شود و به دفع مدفوع کمک می‌کند. ماساژ مثانه نیز به دفع راحت‌تر ادرار کمک می‌کند. سیستم دفعی و هضمی نوزاد هنوز کامل نشده است و ماساژ به تکامل سیستم دفعی نوزاد کمک می‌کند. افراد یائسه نیز می‌توانند نفع زیادی از ماساژ ببرند. ماساژ در این افراد به باز شدن منافذ پوستی و رفع گرگرفتگی کمک می‌کند. بانوان یائسه نه تنها می‌توانند ورزش کنند و از ماساژ استفاده کنند بلکه بهتر است از روغن‌مالی داخل حمام نیز غافل نشوند. از آنجایی که در زنان یائسه دیگر مواد زائد بدن از طریق قاعدگی دفع نمی‌شود می‌توانند از طریق ماساژ و ورزش به دفع مواد زائد در بدن خود کمک کنند. ماساژ در سالمندان نیز بسیار مورد توصیه و ضروری است. در سالمندان بدن رو به سردی و خشکی می‌رود. ماساژ نرم کننده، لین و کوتاه‌مدت برای این افراد بسیار مناسب است. در برخی از سالمندان که دچار پف آلودگی هستند نیز برای تحلیل بردن رطوبت‌های زائد از ماساژهایی با شدت کمی بیشتر بهره برد. در بیماری‌های خاص مانند ام اس، سرطان و دیابت نیز ماساژ می‌تواند به بهبود شرایط بیمار کمک شایانی کند. در برخی از تحقیقات مشخص شده است که ماساژ می‌تواند با تأثیر بر متابولیسم بدن در کاهش قندخون مؤثر باشد. ماساژ با افزایش خونرسانی در درمان زخم پای دیابتی نیز کمک کننده است.

ماساژ با تقویت عضلات و اعصاب به بهبود حرکت در بیماران مبتلا به ام اس و سایر بیماری‌های حرکتی مانند فلج مغزی کمک می‌کند. در بیماران مبتلا به سرطان در کنار درمان‌های اصلی همچون شیمی‌درمانی ماساژ نیز می‌تواند به بالا بردن کیفیت زندگی و بالا بردن قوای بدن کمک کند. ماساژ با رویکرد زیبایی برای حجم آوری صورت، باسن، سینه‌ها با روغن‌های خاص مانند روغن کدو نیز انجام می‌شود. ماساژ صورت برای بهبود کیفیت پوست صورت، افزایش خونرسانی و رطوبت پوست صورت، پاکسازی، از بین بردن چروک و لک‌های پوستی مناسب است. طبق یک قاعده‌ی کلی انجام ماساژ با رعایت نکات مزاجی می‌تواند تأثیر بسیاری در بهبود بیماری‌ها و کیفیت زندگی داشته باشد.

همه‌ی این موارد باید در کنار رعایت اصول مزاجی، سبک زندگی متناسب با مزاج و شش اصل ضروری باشد.