گیاه پنج انگشت (Vitex agnus-castus) از دسته گیاهان دارویی است که به دلیل گل‌های زیبایی که دارد، کاشت آن در باغچه و فضای سبز نیز به عنوان یک گیاه زینتی رایج است. پنج انگشت دارای خواص دارویی ساختاری و مهم فراوانی به ویژه برای تقویت سیستم تولید مثلی در زنان و مردان است و امروزه از برگ‌ها، گل‌ها و میوه‌های این گیاه برای اهداف درمانی و در صنعت داروسازی استفاده می‌شود. در این مقاله مهمترین خواص گیاه پنج انگشت، طریقه مصرف و مضرات جانبی و موارد احتیاطی و منع مصرف آن را معرفی می‌کنیم.
معرفی گیاه پنج انگشت
گیاه پنج انگشت معروف به فلفل بیابانی به شکل درختچه‌ای به ارتفاع ۱ تا ۱/۵ متر است و گل‌هایی به رنگ آبی یا زرد به شکل سنبله دارد که در اواخر تابستان ظاهر می‌شوند. میوه این گیاه بسیار کوچک در اندازه دانه فلفل سیاه، به شکل توت و قهوه‌ای رنگ است و بویی مانند بوی نعناع دارد. این گیاه بومی کشور‌های آسیای مرکزی است و در کشور ما نیز در نواحی مختلف تهران، البرز، کرج، قم، استان خراسان، خرمشهر، بندرعباس و برخی شهر‌های جنوبی یافت می‌شود. قسمت مورد استفاده این گیاه در طب سنتی میوه، برگ و گل‌های آن است. اولین مورد گزارش شده از مصرف پنج انگشت توسط بقراط بوده که از خوابانده این گیاه در شراب به منظور کنترل خونریزی بعد از زایمان استفاده کرده است.
خواص گیاه پنج انگشت (طبیعت و خواص درمانی)
طبع گیاه پنج انگشت معتدل است و در برخی از متون طب سنتی از این گیاه با طبعی گرم و خشک، نام برده‌اند. مهمترین خواص گیاه پنج انگشت به طور خلاصه عبارتند از:
۱. درمان ناباروری زنان
یکی از شناخته شده‌ترین خواص گیاه پنج انگشت تقویت باروری زنان و درمان برخی مشکلات ناباروری در خانم‌ها است. این گیاه به پخش هورمون‌های استروژن، پروژسترون وتستوسترون در بدن کمک می‌کند و از این رو تاثیر ویژه در تقویت باروری دارد. گیاه پنج انگشت همچنین در بهبود تخمک گذاری با توجه به سطح پرولاکتین بالا موثر است.
۲. درمان تنبلی تخمدان
یکی از مشکلات شایع که باعث بروز ناباروری در زنان می‌شود، بیماری تنبلی تخمدان یا تخمدان پلی کیستیک (PCOS) است. مصرف گیاه پنج انگشت به درمان این مشکل کمک شایانی می‌کند.
۳. کاهش مشکلات قاعدگی
مطالعات بالینی درباره خواص گیاه پنج انگشت روی دوره قاعدگی زنان، نشان داده است که این گیاه تاثیر زیادی بر بهبود علائم پیش از قاعدگی خونریزی‌های غیر عادی و کاهش انواع درد‌ها و ناراحتی‌های زنانه دارد و در بسیاری منابع طب سنتی از آن به عنوان گیاه زنان یاد می‌شود.
۴. درمان ناراحتی‌های رحم
برطرف کردن ورم و عفونت‌های رحمی، کاهش فیبروم رحم و جلوگیری از شکل‌گیری آن‌ها، از دیگر خواص گیاه پنج انگشت برای زنان است. این گیاه با تاثیرگذاری بر محور مرکزی ترشح هومون در بدن یعنی بخش هیپوتالاموس و هیپوفیز در درمان بسیاری از اختلالات زنانه موثر است. پنج‌انگشت باعث کاهش آزاد شدن FSH و افزایش آزاد شدن LH و پرولاکتین از هیپوفیز می‌شود. این هورمون‌ها در تولید استروژن (هورمون جنسی زنانه) از تخمدان‌ها و دوره تخمک‌گذاری در خانم‌ها موثر است. همچنین در درمان مشکل ضخیم شدن دیواره رحم نیز موثر است.
۵. کاهش درد پستان
مصرف گیاه دارویی پنج انگشت باعث بالارفتن میزان پرولاکتین در بدن می‌شود و به همین دلیل در کاهش درد پستان‌ها در اثر لمس، مفید است.
۶. کاهش میل جنسی مردان
مصرف گیاه پنج انگشت در کاهش میل جنسی و شهوت مردان موثر است و به دلیل همین ویژگی از گذشته این گیاه را با نام گیاه پاکدامنی می‌شناختند.
۷. بهبود عملکرد دستگاه گوارش
رفع ناراحتی‌های گوارشی، درمان یبوست و کمک به درمان بیماری بواسیر از دیگر خواص گیاه پنج انگشت در طب سنتی است. به این منظور به مبتلایان به بواسیر توصیه می‌شود در جوشانده این گیاه بشینند. همچنین جالب است بدانید خوردن یک فنجان دمنوش گیاه پنج‌انگشت، باعث کاهش ولع شدید و میل کاذب به مصرف غذا‌ها شده و از این طریق به لاغری و کاهش وزن کمک می‌کند.
۸. افزایش شیر مادران شیرده
مصرف گیاه پنج انگشت در دوران شیردهی ممنوع نیست و به دلیل تاثیر بر هورمون پرولاکتین (هورمون شیردهی) برای افزایش شیر مادر کاربرد دارد.
۹. کاهش علائم یائسگی
این گیاه دارویی با تاثیر بر میزان هورمون‌های زنانه در کاهش علائم یائسگی و گرگرفتگی این دوران موثر است و به افزایش تمایلات جنسی زنان کمک می‌کند.
۱۰. درمان آکنه
یکی از عوامل بروز آکنه اختلالات هورمونی است. پنج انگشت از طریق تاثیر بر هورمون‌ها برای درمان آکنه نیز موثر است. همچنین استفاده از دم کرده این گیاه به عنوان لوسیون برای پاکسازی پوست به ویژه پوست ظریف نوزادان بسیار عالی است.
۱۱. کاهش ابتلا به سرطان
گیاه پنج انگشت خطر ابتلا به سرطان پروستات ناشی از بالا بودن سطح هورمون تستوسترون را کاهش می‌دهد. همچنین به دلیل فیتواسترژون‌های گیاهی در کاهش خطر ابتلا به انواع خاصی از سرطان‌ها مانند سرطان سینه ، روده بزرگ و سرطان تخمدان موثر است. به طور کلی یکی از مهمترین خواص گیاه پنج انگشت داشتن خاصیت آنتی‌اکسیدانی است که می‌تواند بدن را در مقابل آسیب رادیکال‌های آزاد محافظت کند.
ترکیبات شیمیایی گیاه پنج انگشت
فلاونوئیدها، آلکالوئیدها، دی ترپنوئیدها، ویتکسین، کاستیسین و پیش ماده هورمون‌های استروئیدال از مهمترین ترکیبات شیمیایی موجود در این گیاه هستند. گیاه پنج انگشت همچنین دارای ترکیبات فرّار و روغنی نیز هست که از آن ترکیبات می‌توان به لینز، لینالول، ترپینل استات، آلفا پینن و بتا پینن اشاره کرد. علاوه بر ترکیبات بالا، این گیاه ترکیبات دیگری از جمله اسید‌های چرب ضروری مانند پالماتیک اسید، لینولئیک اسید و استائریک اسید نیز دارد.
طریقه مصرف گیاه پنج انگشت
از عصاره میوه گیاه پنج انگشت، محصولات دارویی مختلف به صورت عصاره مایع، عصاری پودری، کپسول، تنتور، ضماد و مکمل در بازار موجود است.
طریقه مصرف در طب سنتی: برای تهیه دمنوش پنج انگشت، یک قاشق مرباخوری از گیاه خشک شده را با آب جوش ترکیب کنید و به مدت ۱۰ دقیقه فرصت دهید تا دم بکشد. سپس دمنوش را صاف کرده و میل کنید. در صورت تمایل می‌توانید در زمان مصرف به دمنوش، یک قاشق عسل به آن اضافه کنید.
طریقه مصرف داروی گیاهی ویتاگنوس: از این گیاه داروی گیاهی ویتاگنوس ساخته شده که هم‌اکنون بصورت قرص و قطره موجود است. برای مصرف قطره ویتاگنوس که شامل عصاره گیاه پنج انگشت است بایستی روزانه ۴۰ قطره همراه با آب یا آبمیوه، قبل از صبحانه مصرف شود.
مضرات گیاه پنج انگشت (موارد احتیاطی و منع مصرف)
مهمترین مضرات و موارد احتیاطی گیاه پنج انگشت و فراورده‌های دارویی تهیه شده از آن عبارتند از:
زیاده‌روی در مصرف این گیاه باعث بروز عوارض جانبی مانند سرگیجه، سردرد، ناراحتی معده، حالت تهوع، خارش و راش پوستی می‌شود.
با توجه به اثرات هورمونی این گیاه، مصرف آن در دوران بارداری ممنوع است و کودکان نیز بایستی در مصرف این گیاه احتیاط کنند و حتما با نظر پزشک متخصص مشورت کنند.
به دلیل تاثیر زیاد گیاه پنج انگشت روی میزان هورمون‌ها در بدن زنان، استفاده از آن برای زنان مبتلا به سرطان سینه مضر است.
زیاده‌روی در مصرف ین گیاه برای کلیه‌ها مضر است.
استفاده از این گیاه برای افراد دچار آلرژی و حساسیت پوستی باید با احتیاط همراه باشد.
توصیه می‌شود که مصرف گیاه پنج انگشت، برای افرادی که ذخایر کم انرژی دارند، سیستم ایمنی آن‌ها ضعیف بوده و بیشتر از غذا‌های فرآوری شده مصرف می‌کنند، همراه با تغییراتی در رژیم غذایی آن‌ها باشد.
تداخلات دارویی گیاه پنج انگشت
مصرف این گیاه همزمان با مصرف دارو‌ها و قرص‌های ضد بارداری ممنوع است.
استفاده از گیاه برای بیمارانی که دارو‌هایی با محتوای برموکریپتین و دوپامین مصرف می‌کنند، ممنوع است.
افرادی که به مدت طولانی در حال مصرف آنتی بیوتیک یا استروئیدها هستند، قبل از شروع استفاده از گیاه پنج انگشت، با پزشک مشورت کنند.
همراه گرامی
همانند سایر گیاهان دارویی، استفاده خودسرانه و زیاده‌روی در مصرف گیاه پنج انگشت و فراورده‌های جانبی تهیه شده از آن، به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود. همچنین همواره مدنظر داشته باشید برای تاثیر یک گیاه دارویی باید صبر بیشتری داشته باشید و حداقل دو تا سه ماه زمان می‌برد تا اثرات درمانی این گیاه را در بدن خود مشاهد کنید.
فراورده‌های دارویی تهیه شده از این گیاه یا دمنوش آن را از شروع قاعدگی تا بعد از دوران یائسگی می‌توان استفاده کرد و مصرف آن همزمان با دارو‌های هورمونی شیمیایی توصیه نمی‌شود.
