طیبه فرهانی كارشناس ارشد گیاه‌شناسی دانشگاه آزاد
بادمجان در کتب طب سنتی با نام‌های مغذ، وغذ و درکتب فارسی قدیم به نام پاتنگان آمده است و به انگلیسی Eggplant و به عربی بادمجان نامیده می‌شود، گیاهی است از خانواده solanaceae گیاه بادمجان یکساله (در مناطق معتدله و سرد) یا چند ساله (در مناطق گرم و استوایی)، علفی و دارای ساقه‌های پوشیده از کرک‌های ریز است که ارتفاع آن به 70 سانتیمتر و یا بیشتر می‌رسد.
برگ‌ها متناوب، به طول 10-18 سانتیمتر است، با کرک‌های پنبه‌ای. گل‌ها بنفش روشن. دارای کاسه‌ای با لوب‌های متعدد که در طی دوران رسیدن میوه به رشد کامل خود می‌رسد. میوه سته بزرگ، بیضوی و اغلب دراز به رنگ بنفش تیره و سیاه. دارای واریته‌های متعددی است و به اشکال کشیده، قلمی، دُلمه ای یا کُرَوی و به رنگ‌های مختلف می‌باشد. واریتۀ سیاه آن خوردنی بوده و سایر واریته‌ها غالبا زینتی هستند (ارقام زرد، سبز و یا سفید). در واقع ابعاد و شکل ظاهری بادمجان در نژادهای مختلف پرورش یافته متفاوت است. سه تا از متداولترین واریته‌ها که در ایران در سطح وسیعی کشت می‌شود عبارتند از: بادمجان قلمی، بادمجان معمولی یا آمریکایی و بادمجان دلمه‌ای.
شرایط کشت و تکثیر
این گیاه بومی هندوستان است و قدمت آن را به 1500 سال قبل یعنی قرن پنجم میلادی تخمین زده می‌شود. قبل از اسلام به ایران وارد شده است، سال‌ها پیش به اروپا آورده شد و در مناطق نسبتاً گرم اروپا در فضای باز یا گلخانه کشت گردیده است. در حال حاضر در اغلب کشورها و در مناطق مختلف کاشته می‌شود. بادمجان حساس به سرما می‌باشد بنابراین برای حداکثر برداشت باید این گیاه را در نواحی گرمسیری و یا مناطقی که دارای تابستان طولانی می‌باشند کاشت، ولی با کاشتن بذر بادمجان در نواحی سرد معتدل نیز می‌توان به کشت این گیاه اقدام کرد.
بادمجان را در هر خاکی می‌توان کاشت، ولی بهترین زمین برای کاشت این گیاه زمین‌های دارای شن و رس که PH آن کمتر از 5/6 نباشد می‌باشد. تنها دو عامل در انتخاب زمین در زراعت بادمجان مهم است یکی نمدار بودن خاک یا قدرت نگاهداری رطوبت است و دیگری حاصلخیزی زیاد آن. ندرتاً به صورت خودرو یافت می‌شود. زمان جمع‌آوری این گیاه تابستان تا پاییز می‌باشد.
خواص بادمجان از دیدگاه طب سنتی
مقوی معده و بازکنندۀ انسداد و گرفتگی‌های مجاری عروق بوده، مصرف آن با سرکه قابض شکم و با روغن ملین طبع می‌باشد. مسکن دردهای گرم، خوشبو کننده عرق و برطرف کننده بدبویی زیربغل و کنج ران بوده، پاشیدن دنباله‌های خشک بادمجان بر موضع بواسیر و سایر امراض مقعده که با روغن بادام تلخ یا روغن بنفشه و یا بابونه چرب شده باشد مفید است شستشوی دست و پا باآب سیاه حاصل از خیساندن بادمجان برای رفع و خشک کردن عرق دست و پا مفید بوده و مصرف خاکستر بادمجان سوخته با سرکه به صورت خمیر، در زدودن زگیل مؤثر می‌باشد مالیدن تخم ساییده بادمجان رسیده و کاملا پخته شده، همراه با موم و روغن بر شقاق میان انگشتان پا و پاشنه پا بسیار موثر بوده و بر طرف کننده فوری این عارضه می‌باشد.
از دیدگاه طب سنتی طبیعت بادمجان گرم وخشک در درجه دوم یا سوم است و به سبب غلبۀ خشکی باعث ایجاد سودا و بیماری سودایی می‌شود. پوست را بدرنگ، سیاه و یا زرد می‌گرداند. بادمجان کوچک (نارس) باعث ایجاد لکه‌های سیاه صورت. سردرد و جوش‌های دهان می‌شود. وجود آلکالوئید سولاتین حتی مقادیرکم آن در معده‌های ضعیف ممکن است اختلالات مسمومیتی ضعیفی ایجاد نماید. مصرف زیاد و به تنهایی بادمجان امکان ایجاد درد پهلو، زهار، بواسیر و درد چشم سوداوی را در پی خواهد داشت.
به همین علت پخت آن با گوشت و روغن و گاهی با سرکه یا آب انار ترش و شیرین توصیه شده است جهت دفع و یا کاهش عوارض آن طبق گفته حکیمان طب سنتی بهتر است بادمجان قبل از مصرف برش داده شده و تمام قسمت‌های آن نمک مالیده شود سپس 2-3 ساعت در آب سرد قرار داده شده تا آب سیاه یا زرد آن خارج گردد و این امر تکرار شود تا دیگر آب سیاهی خارج نشود سپس بادمجان‌ها را کاملا شسته و با گوشت بره و بزغاله جوان یا مرغ جوان فربه و روغن گاو تازه طبخ نمایند یا در روغن سرخ نموده و بپزند سپس با سرکه یا آب انار یا آب غوره که مصلح و دافع سده هستند تناول شود.
اثرات درمانی بادمجان در طب نوین
اثر بر سرطان: تحقیقات متعدد نشان داده که کلروفیل و مشتقات لیپوفیلیک شامل کلروفیل bو a، همچنین مشتقات محلول در آب شامل کلروفیلیدها، فئوفورپیدها، آنتوسیانین‌ها (گروهی از ترکیبات فعال زیستی بسیار کارآمد)، ترکیبات فنولیک، با اعمال آنتی‌اکسیدانی و ضدجهش‌زایی، دوزهای غیرسمی گلیکوآلکالوئید سولانین و تعداد دیگری از گلیکوآلکالوئیدهای استروئیدی با جلوگیری از مهاجرت و پیشروی سلول‌های سرطانی، از طریق القاء آپوپتوزیس نقش مهمی را در روند درمان سرطان ایفا می‌کنند.
اثر بر قلب و عروق: طبق بررسی‌های به عمل آمده بخش‌های مختلف بادمجان با داشتن خاصیت آنتی‌اکسیدانی در مهار پر اکسیداسیون کلسترول LDL نقش دارد. یا بررسی درون فردی نیز مشخص شد که جوشانده بادمجان کلسترول کل، کلسترول LDL و لیپوپروتئین B را به طور معنی‌داری کاهش داد، بنابراین مانع از تشکیل پلاک آترواسکلروز و انسداد عروق گشته و باعث پیشگیری و بهبود بیماری‌های قلبی عروقی می‌گردد.
