زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دكترمحمد حسین صالحی سورمقی؛ دکترای فارماکوگنوزی

گیاه‌شناسی سنجد

درخت سنجد درختی است كه ارتفاع آن تا 7 متر می‌رسد. تمام قسمت‌های گیاه از پرزهای فشرده نقره‌ای پوشیده شده و ممكن است خاردار یا بی‌خار باشد. برگ‌های آن بیضی، دراز، نوك‌تیز به طول تا 9 و عرض تا 5/2 سانتی‌متر می‌باشند. سطح رویی برگ‌ها سبز مایل به خاكستری و سطح زیرین سفید نقره‌ای است. گل‌های كوچك گیاه به تعداد یک تا سه عدد به رنگ زرد كمرنگ و به صورت نر و ماده یا به طور مجزا نر و ماده هستند. این گل‌ها بوی بسیار نافذی دارند و در اوایل تابستان ظاهر می‌شوند. میوه بیضی‌شكل سنجد شبیه و به اندازه زیتون، به طول تا 7/1سانتی‌متر و به رنگ نارنجی مایل به قرمز و دارای طعم ملایم و قابض است.
سنجد بومی نواحی غربی و مركزی آسیا، از روسیه و قزاقستان تا تركیه و ایران می‌باشد و در بیشتر نقاط ایران، به‌خصوص در استان‌های آذربایجان، كردستان، همدان، اصفهان، فارس، خراسان، تهران و بلوچستان می‌روید. 

تركیبات مهم سنجد

گل‌های سنجد دارای اسانس معطری است كه مواد مؤثر آن اولین بار در سال 1378 توسط مؤلف و همكاران مورد تجزیه و شناسایی قرار گرفت. نتایج این پژوهش نشان داد كه مهم‌ترین تركیبات اسانس شامل: اتیل سینامات 2/81 درصد، دوكوزان 7/1 درصد، تری‌كوزان 55/0 درصد، هنی‌كوزان 9/0 درصد، متیل سینامات 8/3 درصد، سیس و ترانس اتیل بنزوات 11/0 درصد، نونانال 22/0 درصد و 1و8سینئول 11/0 درصد می‌باشند. میوه، برگ و ساقه سنجد حاوی تركیبات تاننی، ساپونینی، فلاوونوئیدی و آلكالوئید است. همچنین تركیبات قندی، چربی، كاروتنوئیدها و ویتامین‌ها، از جمله ویتامین‌های C و E، از تركیبات میوه می‌باشند.

داروشناختی و اثرات مهم سنجد

با توجه به مواد موجود در میوه و سایر قسمت‌های سنجد می‌توان اثرات قابض، محرك، ضد التهاب، ضد اكسیدان، ضد سرطان و رفع مشكلات معده و روده را برای آن پیش‌بینی نمود. با توجه به اینكه تحقیقات چندانی در مورد مواد و خواص سنجد ایران صورت نگرفته است، می‌توان به نظریات دانشمندان و منابع طب سنتی توجه نمود.

ابن‌سینا در كتاب قانون راجع به سنجد چنین گفته است: 
غُبیرا یا سنجد دارای طبیعت سرد و خشك است. هر خونریزی را بند آورد. صفرآور است. در علاج سرفه مفید است. از استفراغ جلوگیری می‌كند. بندآورنده شكم است (ضد اسهال) و ادرار را زیاد می‌كند. 

در مخزن الادویه راجع به سنجد چنین آمده است: 
غُبیرا را به فارسی سنجد گویند. میوه درختی است بزرگ به قدر درخت عناب و در مناطق بسیار سرد می‌روید و برگ آن خشن است. درخت دو نوع است: نر و ماده که نر آن ثمر نمی‌دهد و ماده آن دو نوع می‌باشد: یكی میوه آن به اندازه عناب و پوست آن نازك است که بعد از رسیدن پوست آن سرخ می‌گردد و از مغز خوب جدا نمی‌شود. مغز آن سفیدرنگ، شیرین، خوشبو و خوش‌طعم است كه تخمی (هسته) كمی طولانی، شبیه هسته عناب دارد و نوع دیگر، میوه‌اش بزرگ‌تر از نوع اول است و پوست آن از مغز جدا می‌شود. مغز آن سفیدرنگ و نرم، مانند آرد می‌باشد و هسته آن به آسانی جدا می‌گردد. این نوع، شیرینی كمتری دارد و در فارسی به آن سنجد آردی گویند. هر دو نوع در وسط تابستان می‌رسند و قوت آنها تا دو سال باقی می‌ماند. 

طبیعت آن سرد و خشك و میوه‌اش مقوی و مفرح است. برای درمان سردرد و سرفه مفید می‌باشد. مقوی معده و ضد استفراغ و صفراآور است. خام آن ضد اسهال است. گل آن سفید مایل به زردی است و بعضی زعفرانی رنگ گفته‌اند. طبیعت گل آن گرم و خشك و بسیار خوشبو و تند می‌باشد و استشمام بوی آن محرك شهوت زنان، خصوصاً زنان و دختران جوان است. بوی گل آن مفرح و مقوی دل و دماغ و آشامیدن آن مقوی دماغ و قلب است. همچنین گل آن جهت امراض سینه و ریه، معده و جگر و آب آوردن انساج، لرز و یرقان مفید است. برگ تازه آن برای درمان زخم و رفع عفونت مفید می‌باشد و اگر برگ تازه نباشد، برگ خشك آن هم مفید است. 

نكات قابل توجه
1-‌ در منابع قدیمی اشاره به دو نوع سنجد معمولی و آردی شده است كه در منابع جدید هم همین موضوع به چشم می‌خورد. 
2-‌ در تجزیه و شناسایی مواد تشكیل‌دهنده اسانس گل سنجد، مواد محرك هورمون‌های زنان تشخیص داده شده است كه مطالب اظهارشده در مخزن‌الادویه تحریك شهوت زنان و دختران را كاملا تائید می‌كند. در گذشته زنان و دختران، به‌خصوص نوجوانان را از استشمام رایحه سنجد به دلیل اثرات تحریكی منع می‌كردند.
3- با توجه به گستردگی کم درختان سنجد در جهان، تحقیقات زیادی در مورد مواد و اثرات آن صورت نگرفته، ولی در سال‌های اخیر توجه بیشتری به آن شده و تحقیق بر روی میوه و هسته آن در حال انجام است كه باید منتظر نتایج شد. 
4-‌ كمیت و كیفیت مواد موجود در اسانس سنجد ایران مشابهت زیادی به اسانس گل سنجد كشور چین دارد. این شباهت بخصوص در جسم اصلی آن یعنی اتیل‌سینامات می‌باشد.